می‌گیرد؛ غالباً احادیثی را شناسایی می‌کنند که در اصل کلام اشخاصی غیر از پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] بوده، اما به طور ناشایستی به پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] نسبت داده شده است. این هم‌پوشانی در محتوا بین کتاب‌های علل و کتاب‌های احادیث موضوعه، در کتاب الموضوعات و کتاب العلل المتناهیه، دو اثر ابن جوزی، بیش از هر اثر دیگری آشکار است؛ چرا که ابن جوزی بسیاری از احادیث یکسان را در هر دو کتاب فهرست کرده است.۱
این مطلب که کتاب‌های موضوعات غالباً از نقد‌هایی همچون زیادت تجویزی نامناسب در متن، که در کتاب‌های علل یافت می‌شود، استفاده می‌کنند، دومین تمایز بین دو گونه را برجسته می‌سازد. گونه «موضوعات»، به طور مؤثری جایگزین گونه کتاب‌های «علل» شد، و ظهورش زمانی بود که تألیف کتاب‌های علل داشت متوقف می‌شد. کتاب‌های «علل» بعد از سال 400 ق کمیاب هستند، در حالی که کتاب‌های «موضوعات» منحصراً محصول دوران پس از قرن پنجم هجری هستند که در اواخر دوران میانه و اوایل دوران مدرن تعدادشان رو به افزایش بود. قدیمی‌ترین کتاب‌های شناخته شده با عنوان موضوعات عبارت بودند از تذکرة الموضوعات ابوالفضل المقدِسی (م 507 ق)، الاباطیل و المناکیر و الصحاح المشاهیر، دو اثر حسن بن ابراهیم جوزقانی (م 543 ق).۲ جوزقانی بی آن که بداند، خود تحول گونه «موضوعات» را از کتاب‌های «علل» نشان می‌دهد. اگر چه تألیف او آشکارا بر شناسایی احادیث جعلی مبتنی بر محتوای
1.. ر.ک: الرسالة المستظرفة لبیان مشهور کتب السنة المشرفة، محمد بن جعفر الکتّانی، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق، ص۱۱۸۰. برای آگاهی از یک نمونه کتاب احادیث موضوعه که رشد وارونۀ اِسناد را از صحابی به پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] مورد شناسایی قرار داده، ر.ک: المصنوع فی معرفة الحدیث الموضوع، ملاعلی القاری (م ۱۰۱۴ ق)، تحقیق: عبد الفتاح ابو غدّه، بیروت: دار البشائر الإسلامیه، ۱۴۲۶ ق، چاپ ششم، ص۶۷، ۷۷، ۸۱، ۱۰۷، ۱۱۶، ۱۴۹، ۱۹۳، ۱۹۸، ۱۹۹، ۲۰۱ و ۲۰۶. برای آگاهی از چند نمونه از گزارش‌های حدیثی منسوب به پیامبر[ صلی الله علیه و آله ] که در اصل سخن شخصیت‌های دیگری است، ر.ک: همان، ص۵۳ (سفیان ثوری)، ۶۲ (ابوحنیفه و شافعی) و ۸۳ (ابراهیم النخعی).
2.. سایر تألیفات در زمینۀ موضوعات عبارت اند از: رسالة فی الأحادیث الموضوعة و [نیز] موضوعات [هر دو] تألیف حسن بن محمد صاغانی (م ۶۵۰ ق)؛ المنار المنیف فی الصحیح و الضعیف، تألیف ابن قی_م الجوزیّه (م ۷۵۱ ق) و اثر دیگرش به نام نقد المنقول و المحک الممیز بین المراد و المقبول؛ دو رساله کوچک به قلم جمال الدین محمد طاهر الصدیقی الفت_ی (م ۹۸۶ ق)؛ الفوائد المجموعة فی بیان الأحادیث الموضوعة، تألیف شمس الدین ابو عبد الله محمد بن یوسف صالحی (م ۹۴۲ ق)؛ [الـ]کشف الإلهی عن شدید الضعف و الموضوع و الواهی، تألیف محمد بن محمد الطرابلسی السَندوسی (م ۱۱۷۷ ق)؛ الأسرار المرفوع و الأحادیث الموضوع و نیز المصنوعة فی معرفة الأحادیث الموضوعة، هر دو تألیف ملا القاری؛ الفوائد المجموعة فی الأحادیث الموضوعة، تألیف محمد بن علی الشوکانی (م ۱۲۵۴ ق)؛ الآثار المرفوعة فی الأخبار الموضوعة، تألیف عبد الحیّ اللکنهوی؛ الرسالة المُست_ظرَفة، الکت_انی، ص۱۱۷ _ ۱۱۹.
