است. قرآن در این جا بی ‌طرفانه قضاوت می‌كند؛ البته مسلمانان به گونه‌ای دیگر قضاوت می‌كنند و نمی‌توان گفت هر مسلمانی، همان روحانیت قرآن را دارد ^۱.

نقد و بررسی

پیرامون سخنان استاد خرمشاهی نكته‌هایی چند به ذهن می‌رسد:
یكم. ایشان خود در نوشتاری دیگر، اسلام را ناسخ ادیان دیگر دانسته است:
در این كه اسلام ناسخ ادیان پیشین است جای بحث و تردیدی نیست ^۲.
دوم. تعریف تند، گزنده و خشنی كه ایشان از نسخ ارائه كرده را چه كسی بیان كرده است؟ در كدامین منبع معتبر، نسخ ادیان چنین معنا شده است؟ تعریف نسخ همان است كه علامه طباطبایی نگاشته است و آن را از دیده گذراندیم. نباید بر واژه‌ای كه معنای اصطلاحی دارد معنایی از سوی خود بار كنیم و بر آن معنای بارشده خرده گیریم و بتازیم. بر پایه آیه (مَا نَنْسَخْ مِنْ آیةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیرٍ مِّنْها أَوْ مِثْلِها أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللهَ عَلَى كُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ)^۳ ؛ هر حُكمى را نسخ كنیم، یا آن را به [دست] فراموشى بسپاریم، بهتر از آن یا مانندش را می‌‌آوریم؛ مگر ندانستى كه خدا بر هر كارى تواناست؟»، پاره‌ای از آیه‌های قرآن كریم نیز نسخ شده است. آیا این به معنای نفی، انتفاء، تخطئه حادّ، انكار هر گونه حقانیت و چیدن طور هستی آن آیه یا آیه‌ها است؟
نسخ، به آن معنایى كه در اصطلاح فقیهان شهره است، یعنى كشف از پایان یافتن عمر حكمى از حكم‌ها، اصطلاحى است كه از این آیه گرفته شده است. نسخ به معناى از میان بردن است. آن ‌گاه كه گفته شود: «نسخت الشمس الظل» به این معنا است كه آفتاب سایه را از میان برد. در آیه (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِی إِلَّا إِذا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّیطانُ فِی اُمْنِیَّتِهِ فَینْسَخُ اللهُ ما یلْقِی الشَّیطانُ)^۴ ؛ و پیش از تو [نیز] هیچ رسول و پیامبرى را نفرستادیم جز این كه هر گاه چیزى تلاوت مى‏نمود، شیطان در تلاوتش القاى [شبهه‏] مى‏كرد. پس خدا آن چه را شیطان القا مى‏كرد محو مى‏گردانید»، نسخ به همین معنا به كار رفته است.
معناى دیگر واژه نسخ، نقل نسخه‌ای از كتاب به نسخه‏اى دیگر است و این كار را نسخ گویند چون گویى كتاب نخست را از میان برده و كتابى دیگر به جای آن آورده‏اند و از این رو در آیه (وَإِذا بَدَّلْنا آیةً مَكانَ آیةٍ وَ اللهُ أَعْلَمُ بِما ینَزِّلُ قالُوا إِنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا یعْلَمُونَ)^۵ ؛ و چون حكمى را به جاى حكم دیگر بیاوریم _ و خدا به آن چه به تدریج نازل مى‏كند داناتر است _ مى‏گویند: جز این نیست كه تو دروغ‏بافى، [نه، ] بلكه بیشتر آنان نمى‏دانند»، به جاى واژه «نسخ»، واژه «تبدیل» به كار رفته است. به هر روی، از دید آیه یادشده، نسخ، سبب آن نیست كه آیت