اعراض کنیم؟
پیشینه قاعده
عبارت «ایاک اعنی واسمعی یاجارة» در اصل ضرب‌المثلی قدیمی است که از دوره جاهلیت در میان اعراب شبه جزیره رایج بو‌ده است. این عبارت، در اصل، مصرعی از یک چارپاره است که با ساخت‌های مختلفی روایت شده و داستان‌هایی نیز در باره چگونگی شکل‌گیری آن نقل شده است.۱ ابوعبید قاسم بن سلّام، این ضرب‌المثل را از باب تعریض می‌داند؛ به این معنا که «گوینده، مطلبی را بیان می‌کند، اما منظور واقعی‌اش چیز دیگری است».۲ سایر سخن سنجان عرب نیز دیدگاه مشابهی دارند، ازجمله صاحب عقدالفرید که این ضرب‌المثل را در دسته «تعریض بالکنایه» قرار داده است.۳ محتوای این ضرب‌المثل در زبان فارسی نیز با عباراتی نظیر «به در می‌گویم تا دیوار بشنود» کاربرد دارد. از این رو، این اصطلاح، در واقع، عبارت دیگری برای نوعی از کنایه یا تعریض است که در حالت خطاب و در باره انسان به کار رود. این اصطلاح هنگامی اهمیت ویژه یافت که از طریق برخی روایات درباره قرآن مورد استفاده قرار گرفت و پس از آن وارد تفاسیر روایی و سپس همه گونه‌های تفسیری شد.۴ به این ترتیب، این قاعده در کتاب‌های کلامی، جا باز کرد آنجا که از عصمت انبیاء علیهم السلام بحث می‌کنند و به توجیه آیاتی می‌پردازند که به نوعی مخالف عصمت به طور عام و به خصوص عصمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است۵ .
کاربرد قاعده در تفاسیر
پیش‌تر اشاره کردیم که این قاعده بارها در تفاسیر مختلف به کار گرفته شده است؛ یا به شکل مستقیم، با ذکر عنوان «ایاک اعنی» و یا بدون آن و گاهی فقط به عنوان قاعده‌ای ادبی و گاه مستند به روایات. در صورت نام بردن از عنوان نیز گاه این قاعده به روایات مستند شده و گاه فقط به عنوان قاعده‌ای ادبی مد نظر مفسر قرار گرفته است. آنچه در پی می‌آید، اشاره‌ای مختصر به برخی از موارد این کاربردها به تفکیک در تفاسیر شیعه و
1.. الکشاف، ج۱، ص۸۵؛ جمهرة الامثال، ج۱، ص۹.
2.. الامثال، ج۱، ص۸.
3.. عقد الفرید، ج۱، ص۲۸۲.
4.. ر.ک: ادامۀ مقاله.
5.. به عنوان نمونه ر.ک: تنزیه الانبیاء، ج۳، ص۳۹۹؛ الاربعین فی اصول الدین، ج۲، ص۱۶۲ و، ص۱۶۹؛ عصمة الانبیاء، ص۱۴۱ و۲۱۰ و...؛ بحارالانوار، ج۱۷ص۳۷و۴۷و۷۱؛ دلائل الصدق، ج۴، ص۹۶.
