فرمود: آيا نمىدانى كه پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمآنها را به توحيد خدا و اطاعت از او و پيروى از امرش فراخواند و در مقابل اين امر، به آنها وعده بهشت داد و كسانى را كه آنچه آنان پذيرفتند، پاسخ مثبت نگويند و انكار كنند، با آتش دوزخ تهديد كرد؟
گفتم: آرى، مىدانم.
در اين حديث شريف، سخن از ارواح پيامبران است؛ امّا در ذيل روايت، سخن از توعيد و تهديد به آتش و انكار و عدم اجابت به ميان آمده است؛ در حالى كه اين امور درباره پيامبران عليهم السلام وجود ندارد. پس مىتوان اين روايت را مانند روايات ديگر، گزارشى از عالم ارواح دانست؛ امّا به جهاتى، سخن از ارواح ديگر خلايق غير از پيامبران عليهم السلام به ميان نيامده است.
شاهد بر اين مطلب، روايتى است كه در تفسير آيه «ما كانُوا لِـيُـؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» (اعراف (7) / 102) از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده است:
إنَّ اللَّهَ الْخَلْقَ وَ هِيَ أَظِلَّةٌ، فَأَرْسَلَ رَسُولَهُ مُحَمَّداً صلى الله عليه و آله وسلمفَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَذَّبَهُ؛ ثُمَّ بَعَثَهُ فِي الْخَلْقِ الآْخَرِ. فَآمَنَ بِهِ مَنْ كَانَ آمَنَ بِهِ فِي الْأَظِلَّةِ وَ جَحَدَهُ مَنْ جَحَدَ بِهِ يَوْمَئِذٍ. فَقَالَ:«فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ». (۱۵: ج۲، ص۱۲۶؛ ۲۱: ج۵، ص۲۵۹)خداوند خلق را آفريد؛ در حالى كه آنها روح۱بودند. پس رسول خود محمّد صلى الله عليه و آله وسلمرا بر آنان ارسال كرد؛ برخى از آنها به او ايمان آوردند و برخى ديگر تكذيبش كردند. آن گاه او را در همان خلق در عالمى ديگر برانگيخت. آنان كه در عالم «اظلّه» ايمان آورده بودند، در اينجا نيز به او ايمان آوردند و آنان كه در آنجا انكار كرده بودند، اينجا هم انكار كردند. خداوند متعال در اين باره فرمود: «چنين نبودند كه ايمان آورند به آنچه پيش از اين تكذيبش كرده بودند».
اين حديث شريف، از ارسال پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمبر خلق در عالم ارواح به طور عام، سخن مىگويد؛ ولى در حديث پيش سخن از مبعوث شدن پيامبر صلى الله عليه و آله وسلمبر ارواح پيامبران بود. بعيد به نظر مىآيد كه ارواح پيامبران عليهم السلام غير از عالم ارواح، در عالم
1.اطلاق أظله بر ارواح در روايات، امرى روشن و واضح است.