انسان در عالم اظلّه و ارواح: آيات و احاديث - صفحه 24

مطلب را تاييد بلكه بر آن دلالت مى‏كند....
نتيجه اين امور، آن است كه براى ارواح ظرفى خاصّ وجود دارد كه در آن ظرف، در صفوف مختلفى قرار مى‏گيرند. اتّحاد در صفها و قرار گرفتن در يك صف، موجب مى‏شود كه افراد آن صف همديگر را بشناسند؛ همان گونه كه اختلاف در صفوف، موجب عدم آشنايى و نفرت مى‏شود؛ و منشأ ائتلاف و اختلاف در دنيا هم همان اتّحاد صف مى‏باشد. به عبارت ديگر، اختلاف، از مراتب وجود يا تباعد مراتب نشأت مى‏گيرد.
البتّه ظاهر «الأرواح جنود» مى‏رساند كه ارواح، بالفعل صفهاى مختلف دارند نه اينكه در گذشته در چنين صفوفى بوده‏اند. پس معناى حقيقى الفاظ از نظر هيئت و مادّه ـ كه ظاهر روايات نيز مى‏باشد ـ آن است كه ارواح گر چه به ابدان تعلّق دارند، ظرفى ديگر نيز دارند كه در آن ظرف، داراى صفوفى مختلف‏اند. اين معنا جز با قول بر تجرّد آنها درست نمى‏شود. زيرا بر فرض اينكه ارواح اجسامى لطيف باشند، بعد از حلول در ابدان، صفوف و آشنايى حقيقى ميان آنها ـ بدون توجّه به ابدانشان ـ قابل تصوّر نخواهد بود.

2ـ4) نقد و بررسى اين ديدگاه

2ـ4ـ1) حمل اختلاف صفوف ارواح به اختلاف مراتب تشكيكى در وجود، با ظاهر روايات تطبيق نمى‏كند. زيرا روايات، اختلاف و اتّحاد در صفوف و آشنايى و نفرتِ و حبّ و بغض ارواح را در ارتباط با ايمان و عدم ايمان بر مى‏شمارد، نه اختلاف درجات وجود.
2ـ4ـ2) اگر به فرض قبول كنيم كه منشأ اختلاف صفوف همان اختلاف مراتب وجود است، باز هم جواب كامل نشده است. زيرادوباره سؤال مى‏شود كه منشأ اختلاف مراتب وجود چيست؟ در حالى كه اگر بر اساس روايات، از اول، منشأ اختلاف را ايمان و عدم ايمان بگيريم، چنين مشكلى پديد نخواهد آمد.
2ـ4ـ3) حبّ و بغض و تعارف و تناكر ـ كه مربوط به ارواح است ـ نه تنها با قول

صفحه از 32