240؛ الانبارى، الاضداد، ص 129؛ ابوالطيّب الحلبى، الاضداد فى كلام العرب، ج 2، ص 527-530؛ لسان العرب، ج 5، ص 3-7؛ تاج العروس، ج 3، ص 436-439)
2. توصيف علم براساس سه تقسيم‏بندى قابل ذكر است:
عالم، عِلم (دانسته) و علّت علم.
شقّ دوم و سوم هركدام قابل تقسيم به سه قسمت جزئى تواند بود: گذشته، حال و آينده. بنابراين، به طور مثال، مى‏توان دانش را در گذشته به دو مفهوم به كار برد. گذشته بر مبناى دليل و علّت (براى مثال، من اكنون اين را مى‏دانم؛ زيرا آن را ديروز ياد گرفته‏ام). يا گذشته بر مبناى آنچه شناخته شده است (براى مثال، من مى‏دانم آنچه ديروز اتّفاق افتاده است.). به طور مشابه، علم حال و آينده نيز همين‏گونه است.
3. در حديث 687 (حديث اوّل باب جهات علوم...)، علم به سه دسته تقسيم شده است: ماضى، غابر و حادث. در اينجا، غابر با ماضى تقابل دارد، پس به مفهوم اوّل آمده است؛ يعنى به معناى ادامه. در حديث 689 (حديث سوم همان باب)، علم به سه بخش تقسيم شده است. اين‏بار بخشها عبارت‏اند از غابر، مزبور و آنچه در قلوب ما نَكْت شده است. در حديث اوّل، حادث اين گونه تعريف شده است. در مورد غابر و مزبور، در حديث اوّل، آنها به عنوان مترادف آمده‏اند؛ امّا در حديث سوم، كاملاً دو بخش جداگانه‏اند. از توضيحاتى كه داده شده، پيداست كه مزبور نيز در هر دو حديث، معناى مشابهى دارد. (يعنى نوشتن، مكتوب كردن)
بنابراين، نتيجه مى‏گيريم كه غابر در حديث اوّل، به معناى مزبور و در حديث سوم، به معناى ماضى به كار رفته است. مى‏دانيم كه غابر دو معنا دارد؛ پس اين تفاوت را ناشى از هم‏نامى مى‏دانيم.
4. مافى در حديث اوّل، يعنى آنچه پيشتر شرح داده شده است (مفسّر)؛ يعنى آن علّت علم موجود در گذشته است. افزون بر اين، يعنى علم به چيزى كه قبلاً رخ