كرده است. لذا سوره حمد، امّ الكتاب است. اين سوره براى شفاى بيماران اثرى عجيب دارد. (5: ج 89، ص 231) در روايات دارد: اگر بر مرده بخوانيد و زنده شود، تعجّب ندارد (همان: ص 257) يكى از نكات اين سوره، آن است كه در آن، حرف فاء نيست؛ با اينكه در همه سوره‏ها - حتّى سوره‏هاى كوچك مانند سوره توحيد و سوره كوثر - آمده است. در حديث دارد كه جبرئيل در كلامى خطاب به پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله به همين نكته اشاره مى‏كند. (همان: ص 261) برخى گفته‏اند: حرف فاء، اشاره به فناء است و اين سوره، سوره بقاء است نه فناء.
نكته مهم اين است كه نيمى از اين سوره، عزّ ربوبيّت را مى‏نماياند و نيمى ديگر، ذلّ عبوديّت را. تذكّر به اين نكته، همّ اهمّ و مقصد اتمّ قرآن است كه در آيات ديگر هم به اشكالى ديگر، آمده است:
يا أيّها الناس أنتم الفقراء إلى اللَّه و اللَّه هو الغنيّ الحميد. (فاطر (35) / 15)قل اللّهم مالك الملك تؤتي الملك من تشاء... (آل عمران (3) / 26)بيده ملكوت كلّ شي‏ء. (يس (36) / 83)إنّما أمره إذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون. (يس (36) / 82)
در همين سوره حمد دقّت كنيم؛ كلمه «إيّاك» عظمت خدا را مى‏رساند، «نعبد» خاكسارى بنده را؛ پس از آن «إيّاك» عظمت حق تعالى، «نستعين» كوچكى بنده را. «اهد» مقصد ذاتى قرآن كه مقام هدايت خداست؛ «نا» كه جنبه مفعوليّت و قابليّت دارد، ذلّت عبد را مى‏فهماند. و اين، عين واقع است كه خلق در جنب خدا، كوچك و حقير است.
در مورد همين نكته در سوره حمد است كه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله فرمود:
خداى عزّوجلّ مى‏فرمايد: فاتحة الكتاب را ميان خود و بنده‏ام تقسيم كرده‏ام. نيمى از آن براى من است و نيمى براى بنده من، و براى اوست هر چه بخواهد. وقتى بنده مى‏گويد: «بسم اللَّه الرحمن الرحيم»، خداى عزّوجلّ مى‏فرمايد: بنده‏ام به اسم من آغاز كرد و حقّ است بر من، كه كارهاى او را تمام كنم و در احوالش به او