و بررسى گرديد. (سفينه، ش 22-24). در اين گفتار، نظرات يازده تن از دانشمندان قرن پانزدهم در اين زمينه مورد بررسى قرار مى‏گيرد.

(مجله سفينه)

1. سيد محمّد حسين طباطبايى (1401ه.ق)

خلاصه بيان ايشان چنين است:
1-1- در تفسير آيه ذرّ ^۱ ، بعد از معناى اجمالى آيه، قول مُثبتين عالم ذرّ را بيان مى‏كند، يعنى آنان كه محتواى روايات را تفسير آيه دانسته‏اند. علّامه ميان رواياتى كه به اخراج ذريّه حضرت آدم از پشت او دلالت دارند و آيه كه اخراج ذريّه از پشت فرزندان آدم را مطرح مى‏كند، هيچ گونه تخالفى نمى‏بينند. ايشان عقيده دارند كه خداوند بعد از اخراج تمام انسان‏ها به صورت ذرّ، خود و پيامبرش و ائمه عليهم السلام را به آنها معرفى كرد و از آنها بر اين امور عهد و پيمان گرفت. سپس به پشت حضرت آدم عليه السلام برگرداند و در اين دنيا همه آنها را به تدريج بيرون مى‏آورد.
آنگاه قول منكران و اشكالات آنها را بر قول مُثبتين ذكر مى‏كند و به آنها پاسخ مى‏دهد. پس از آن، حاصل فهم مثبتين را به اين صورت بيان مى‏كند:
أخرج نطفة آدم الّتي هي مادة البشر، و وزّعها بفصل بعض أجزائه من بعض، إلى مالايحصى من عدد بنى آدم بحذاء كلّ فرد ماهو نصيبه من أجزاء نطفة آدم، و هي ذرّات منبثّة غير محصورة. ثمّ جعل اللَّه سبحانه هذه الذرّات المنبثّة عند ذلك، أو كان قد جعلها قبل ذلك كلّ ذرّة منها إنساناً تامّاً في إنسانيّته، هو بعينه الإنسان الدنيوي الّذي هو جزء المقدّم له. فالجزء الّذي لزيد هناك هو زيد هذا بعينه، والّذي لعمرو هو عمرو هذا بعينه. فجعلهم ذوي حياة و عقل، و جعل لهم مايسمعون به و مايتكلّمون به، و مايضمرون