ديدگاه فلسفى مىپردازيم. با مقايسه ميان اين نظريّه و ديدگاه فلاسفه روشن مىشود كه آنچه در اين مقالات آمده است، بيان ديگرى از آراء فلاسفه صدرايى مىباشد و هر دو ديدگاه مبتلا به يك اشكال عقلى هستند و آن مشابهت ميان خدا و خلق است. اين در حالى است كه در اين مقالات، تصريح بر اصل عدم مشابهت شده است؛ بنابراين انتظار اين بوده كه بيان اين نظريّه خالى از اشكال وارد به سخنان فلاسفه باشد؛ ولى برخلاف اين انتظار، نوع طرح مسئله در آن، در مقايسه با آراء فلسفى اشكالپذيرتر به نظر مىرسد (اين مدّعا پس از طرح آراء فلسفى و مقايسه آنها با ديدگاه نويسنده در مقالات بعدى روشن مىگردد).
6. لزوم تجريد اختصاص به اوصاف جسمانى ندارد
همانطور كه در چكيده مقالات توضيح داديم، صاحب اين نظريّه معتقد است كه مفاهيمى كه به مخلوقات نسبت داده مىشود، به شرط تجريد از لوازم و صفات جسمانى، بر خداى متعال قابل اطلاقاند. بر اين امر تصريح و تأكيد شده كه اين تجريد صرفاً از خصوصيّات جسمانى است؛ بنابراين وقتى مىخواهيم صفاتى همچون سميع و بصير يا عليم و قدير را - كه در قرآن براى خداوند به كار رفته است - بر ذات خداى متعال اطلاق كنيم، كافى است كيفيّات و خصوصيّات جسمانى آنهارا كه در عالم مخلوقات است، نفى كنيم و مثلاً در مورد سميع و بصير، جارحه و ابزار داشتن را نفى كنيم و در مورد عليم و قدير، داشتن اعصاب و عضلات را نفى نماييم. ۱
علّت اينكه بيش از اين حدّ از تجريد، لازم دانسته نشده، پرهيز از فرو غلتيدن به ورطه تعطيل مىباشد. سؤالى كه در اينجا بايد از صاحب اين نظريّه پرسيد، اين است كه: به چه دليل صفات مخلوقات را از خصوصيّات جسمانىشان تجريد مىكنيد و بدون اين تجريد، اطلاق آنها را بر خداى متعال جايز نمىشماريد؟ آيا جز اين است كه اوصاف جسمانى دالّ بر ويژگى مخلوقيّتاند و چون عقلاً بين خدا و
