مردم زمان ايشان بوده است و متناسب با آن زمان سخن گفته‏اند، يا مى‏گويند حتّى احكام قرآن متناسب با اين زمان نيست و صرفاً در زمان نزول كاربرد دارد، يا حتّى مى‏گويند كه قرآن عصمت ندارد، همه اينها نتيجه اين بحث است كه قرآن ساخته دست بشر است و پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله در فرآيند توليد آن نقش داشته است. پس بايد توجّه داشت كه قائل شدن به تفكّراتى اين‏چنين پيامدهايى دارد كه گاه به كفر منجر مى‏شود. لذا قطعاً بايد گفت كه قرآن لفظاً و معنًى از ناحيه خداوند - تبارك و تعالى - نازل شده است و پيامبر اكرم صلى اللَّه عليه و آله شأن دريافت وحى و پس از آن تعليم آن را به عهده داشته است.

سؤال:

اگرچه در اين خصوص، مطالب بسيارى باقى مانده است، امّا لطفاً به‏عنوان نتيجه‏گيرى و جمع‏بندى، اگر مطلبى هست بفرماييد.

آقاى دكتر پهلوان:

گاهى در برخى از مباحث، براى اثبات مطلبى صرفاً به يك آيه از قرآن كريم بسنده مى‏شود، امّا در خصوص وحى بايد گفت كه دهها آيه بر اين مسئله دلالت دارد كه قرآن كريم لفظاً و معنًى از جانب پروردگار نازل شده است و پيامبر صلى اللَّه عليه و آله در فرآيند وحى تا حدّى امين بوده‏اند كه حتّى واژگانى مثل «قُل» يا عبارتهايى مثل «يا أيّها النبيّ» در جاى خود محفوظ است. به نظرمى رسد كه قائل شدن به اين نكته كه قرآن كريم صرفاً به صورت معانى نازل شده است، سخنى به گزاف باشد.

آقاى دكتر معارف:

بحث معجزه يكى از مهم‏ترين مباحث به شمار مى‏رود. قرآن كتابى است كه لفظ و معناى آن هر دو موضوعيّت دارد. قرآن يعنى يك رشته معانى ريخته شده در يكسرى از الفاظ معهود.