مقدّمه‏

يكى از ريشه‏هاى برداشتهاى نادرست از قرآن كريم، تمسّك افراطى به ظواهر آيات آن است. اعتقاد به اينكه فهم مراد همه آيات قرآن، هميشه، از حمل الفاظ به معانى ظاهرى به دست مى‏آيد، از مصاديق افراط يادشده است. جسم‏پندارى خداوند و تشبيه او به مخلوقات، از نتايج همين برداشتهاست. انكار وجود مجاز در قرآن نيز از لوازم اعتقاد يادشده است. به سخن ديگر، اگر براى فهم مراد آيات قرآن، حمل الفاظ بر معانى ظاهرى بسنده دانسته شود، چاره‏اى جز انكار وقوع مجاز در اين كتاب شريف نخواهد ماند. البتّه وجود مجاز در قرآن، به انگيزه‏هاى گوناگونى انكار شده؛ ليكن در ميان منكران مجاز در قرآن، ابن‏تيميّه حنبلى از كسانى است كه تمسّك افراطى‏اش به ظواهر خاستگاه انكارش تلقّى شده است. ^۱
افزون بر اين، پيروى ديگر منكران مجاز و ظاهرگرايان افراطى از ابن‏تيميّه، به نقد نظريّه او در انكار مجاز اهمّيّت مى‏بخشد. پيش از نگارنده اين سطور، استاد سيّدعلى ميلانى در دراسات في منهاج السنّة ^۲ به بخشى از سخنان ابن‏تيميّه پرداخته و آقاى محمّدعلى راغبى در «نقد ديدگاه سلفيّه درباره مجاز در قرآن» ^۳، بر اساس آنچه قاسمى در محاسن التأويل از ابن‏تيميّه نقل كرده، به اقوال وى پرداخته است. اميد است كه اين مقاله تكميل مطالب سودمند دو پژوهنده پيشين به شمار رود.

1) تعريف حقيقت و مجاز

1-1) حقيقت و مجاز در لغت‏

الف) حقيقت: «حقيقت» در لغت، به معناى امر ثابت يقينى است. ^۴ صاحب الطراز لأسرار البلاغة، معتقد است كه حقيقة بر وزن فعيلة، از حق، يعنى امر ثابت و مستقرّى كه زوال ندارد، مشتق شده و به معناى امرى است كه بر اصل خود ثابت است و از آن جدا نمى‏شود. وزن فعيل / فعيلة گاه،