ابن‏ تيميّه و انكار «مجاز» در قرآن‏ - صفحه 181

كتاب الهى است. ابن‏تيميّه پس از سخنان فوق، شمارى از اين آيات را نقل و دلالت آنها را به وجود مجاز در قرآن، انكار كرده‏است. براى نمونه، وى به آيه (جداراً يريد أن ينقضّ)۱اشاره و سپس سخن قائلان به مجاز در قرآن را درباره اين آيه چنين نقل كرده است: «اينان گفته‏اند: ديوار جاندار نيست و اراده تنها براى موجود جاندار معنا دارد؛ پس استعمال آن براى ميل (كج شدن) ديوار، مجاز است.» ۲ وى سپس به پاسخ اين سخن پرداخته و گفته‏است: «لفظ اراده هم در ميلى كه با شعور همراه باشد به كار مى‏رود (ميل موجود جاندار) و هم در ميلى كه شعورى در آن نيست (ميل جماد) و اين در لغت مشهور است. گفته مى‏شود: هذا السقف يريد أن يقع؛ هذه الأرض تريد أن تحرث.» ۳
اراده در لغت، به معناى خواستن است ۴ و خواستن درباره موجود صاحب‏اختيار معنا دارد. ابوعبيده ذيل آيه مورد بحث مى‏نويسد: «ديوار و ديگر جمادات، اراده‏اى ندارند.» ۵ ابن‏سيده (م 458) نيز درباره اراده در آيه مذكور نوشته است: اراده تنها در جانداران وجود دارد و ديوار اراده حقيقى ندارد. زيرا آمادگى ديوار براى فرو ريختن مانند افعال جانداران نمايان مى‏شود و به‏سبب همين شباهت ظاهرى است كه اراده درباره ديوار به كار رفته‏است. ۶ امّا جملاتى كه ابن‏تيميّه به‏عنوان دليل صدق استعمال اراده براى جمادات نقل كرده، در واقع، تكرار مدّعا به‏عنوان دليل و مصادره به مطلوب است.
ابن‏تيميّه در ادامه گفتار فوق، «اراده» را از اسماء متواطى دانسته و در تبيين سخن خود آورده كه اگر لفظ در دو معنى و بيشتر به كار رود، سه حالت دارد: الف) يا در يكى حقيقت است و در ديگرى مجاز؛ ب) يا حقيقت است در آنچه هر يك از آن دو بدان اختصاص دارد كه در اين صورت، اشتراك لفظى مى‏شود؛ ج) يا اينكه در قدر مشترك آن دو، حقيقت خواهد بود. حالت اخير، همان اسماء متواطى و تمام اسماء عامّ‏اند. وى سپس افزوده كه فرض نخست، مجاز را در پى خواهد داشت و فرض

1.كهف (۱۸) / ۷۷

2.ابن‏تيميّه، ص ۱۰۳

3.همان‏جا

4.جوهرى، ج ۲، ص ۴۷۸

5.ابوعبيده، ص ۴۱۰

6.ابن‏منظور، ج ۳، ص ۱۸۹

صفحه از 184