فريب دهد ، بلكه سزاوار است به دنبال درمان نفس خويش باشد ؛ يعنى اگر در نفس او بيشتر خوف جولان دارد و مى ترسد كه او را به يأس و نااميدى از رحمت الهى بكشاند ، لازم است كه خود را با امثال اين آيات و روايات [مربوط به رجا] درمان نمايد و اگر عكس آن بود با آيات و روايات مربوط به خوف و اگر مابين آن دو بود از هر دو (خوف و رجا) استفاده كند .
عالمان اخلاق نيز بر اين نكته پاى فشرده اند كه دستورات اخلاقى اسلام رو به اعتدال دارد و شخص جسور را بايد با فرمان احتياط از تهوّر و بى باكى ناخردمندانه به سوى شجاعت خردورزانه كشاند و ترسوى بزدل را با فرمان به اقدام و جسارت ، به شجاعت نزديك كرد .
اين رعايت حال مخاطب ، گاه به شكل ديگرى بروز مى كند و آن در نظر گرفتن فرهنگ مخاطب و مفروضات و پيش فرض هاى ذهنى او و هم سلكان اوست . اين نوعى قرينه مقامى محسوب مى شود و فقيهان از اين نكته هم در فهم و جمع اخبار استفاده نموده اند .
جالب توجه است كه اين قاعده كه مقبول در هنگام تطبيق بر مصاديق چندان آسان نيست و كشف خصوصيات دخيل در حكم و جداسازى ويژگيهايى از مخاطب كه در حكم تأثير دارند از خصوصياتى كه اين تأثير را ندارند ، نيازمند تأمل و دقت است . مجلسى (ره) خود در جايى با شيخ صدوق مخالف است و نظر او را در تطبيق بر مسئله اى مشهور نمى پذيرد . اين مسئله مشهور و كهن همان مسئله ريش سپيد و چگونگى مواجهه با آن است . در اسلام ، موى سپيد احترام و وقار و زينت مؤمن شمرده شده است و رعايت ريش سپيدان قوم لازم است ، اما رواياتى چند به رنگ و خضاب كردن آن فرمان داده و درباره جواز كندن و بريدن و كوتاه كردن آن هم رواياتى به ظاهر متعارض داريم . شيخ صدوق پس از نقل نهى از «نتف شيب» از سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله ۱ به گزارش نظر امام على عليه السلام مى پردازد كه :
«امام عليه السلام كوتاه كردن موى سفيد را مورد اشكال نمى دانست ولى كندن آن را مكروه مى شمرد» . ۲
و از اين رو نهى از «كندن موى سفيد» را نهى كراهتى و نه تحريمى مى گيرد و از امام صادق عليه السلامروايتى در تأييد خود مى آورد :
لا بأس بجزّ الشيب ونتفه ، وجزّه أحبّ إلىّ من نتفه۳؛چيدن و كندن موى سپيد اشكال ندارد ، ولى چيدن آن از نظر من بهتر از كندنش است» .
و سپس مى گويد :
1.من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ، ص۱۳۰ ، ح۳۳۸ .
2.همان، ص ۱۳۱، ح ۳۳۹ .
3.همان، ح ۳۴۰ .
