از زبان اشاره در حديث نبوى نمونه هايى آورد.
در اين بخش از مقاله, نويسنده از «تاريخى بودن شكل و مضمون حديثْ» بحث مى كند, تا ثابت كند كه شكل (ساختار و خطابِ) حديث, تابع قوانين و عوارض نقل شفاهى است; و مضمون (موضوعِ) حديثْ نيز مرتبط با عصر صدور آن و شرايط, عادات, سنن و اقتضائات آن روزگار است.
وى سپس محيط اجتماعى, فرهنگى, سياسى و دينى عصر پيامبر(ص) را از خلال احاديث نبوى نشان مى دهد.
متن برگزيده او براى تمامى اين بررسى ها, صحيح البخارى است.
با همه تفاوت ديدگاه نويسنده با انديشمندان شيعه(بويژه در زمينه: علم پيامبر, عصمت پيامبر, اسوه بودن پيامبر در كليه رفتارها, عصرى قلمداد كردن پاره اى از احاديث, و…), مقاله وى را از جهت تازگى روش تحقيق و نقد در حوزه حديث, مفيد و راهگشا مى دانيم. علوم حديث
چهارم: تاريخى بودنِ شكل و مضمون
حديث, متنى تاريخى از نظر شكل (يعنى ساختار و خطاب), و از نظر مضمون يعنى موضوع و رويداد است. تاريخى بودن, به معناى [پذيرفتن راهيابى] خطاهاى تاريخى به نام هاى اَعلام و تواريخ, و [بحث از] ظرفيت تصوير متن برايِ وقوع رويدادها در زمان و مكان نيست; چرا كه اينها همان وضع تاريخى يا نظريه «صدق و كذب اخبار» در نزد پيشينيان است. ۱ تاريخى بودن در خطاب, بدين معناست كه ساختار, فرمانبرِ نقل شفاهى و عوارضى مانندِ افزايش و كاهش است كه بر آن وارد مى گردد. تاريخى بودن در
1.مثلاً: خديجه سه سال پيش از ازدواجِ بعديِ پيامبر درگذشت(ج۸, ص۱۰). نيز مانندِ حمايت مالى فراوانى كه يكى از دانشمندان جنوب آفريقا از مسلمانان درخواست نموده تا روشن سازد آيا ماريه قبطيه قبل از ازدواج با پيامبر, ختنه شده است يا نه.
