مضمون نيز به معناى ارتباطِ موضوعِ حديث با روزگار آن و با عاداتِ كُهن اعراب است, به رغم اين كه روزگاران و عادات, دگرگون مى شوند.
راويان, احاديث را با عباراتى آورده اند كه شك و گمان و احتمال اشتباه و فراموشى را برمى انگيزد و نشان مى دهد كه به صورت يقين, حديث صحيح را نمى شناخته اند. براى مثال, يكى از راويان مى گويد: «بيش ترين گمان بر اين است كه او شهادت دروغ داد». ديگرى مى گويد: «در آن شك دارم». سومى اعتراف به فراموشى مى كند و مى گويد: «اگر هم گفته باشد, من فراموش كرده ام» يا: «كسى كه آن را به ياد سپرْد, به ياد مى آوَرَد و آن كه از ياد بُرْد, آن را فراموش كرده است». نيز احاديثى هست كه حفظِ همه يا برخى از آن دشوار است, چنان كه محمد بن عبيد و حذيفه بدان اعتراف مى نمايند. ديگرى اعتراف مى كند كه از اشعار و تقييد زُهْرى چيزى به ياد نمى آوَرَد. آفرينش خيالى به كار پرده پوشى اين كاستيِ بشرى و ضعفِ حافظه طبيعى مى پردازد كه: پيامبر, عباى خود را گسترد و از يكى از راويان خواست كه به هنجار آب خوردن, از آن, بركت برگيرد. ^۱ *
از اين جا بسيارى راويان از حكم كردن بر صحّتِ حديثْ خوددارى مى كنند و مى گويند: «نمى دانم»… [يا] «ابوحازم نمى داند كدام را گفت». تا هم اكنون, بيشينه راويان و فقيهان و محدّثان مى گويند: «يا چنان كه او گفت» و اين براى دورى از دروغ بستن بر پيامبر است. پس نقل, معنايى است, نه لفظى: «اسلام را فراگير كه فضيلتِ بيشتر دارد ـ يا گفت:ـ بهتر است». اين عبارت, شكِّ راوى را بر دقّت در نقل مى رساند; چه بسامد (فركانسِ) بسيار دارد و همواره مى گويد: «يا چنان كه او گفت» كه گوياى شك در قالب آن است. اگر يكى از گرد آورندگانِ قرآن, پايان سوره توبه را فراموش كرد, آن را در