وى در ادامه, از «تاريخى بودن شكل و مضمون حديثْ» بحث مى كند, تا ثابت كند كه شكل (ساختار و خطابِ) حديث, تابع قوانين و عوارض نقل شفاهى است و مَضمون (موضوع) حديث نيز مرتبط با عصر صدور آن و شرايط, عادات, سُنَن و اقتضائات آن روزگار است.
نويسنده در اين بخش از مقاله, محيط اجتماعى, فرهنگى, سياسى و دينى عصر پيامبر(ص) را از خلال احاديث نبوى نشان مى دهد و زمينه ها و نمود هاى آراى كلامى قرون نخستين را در روايات بخارى بررسى مى كند.
متن برگزيده او براى تمامى اين بررسى ها صحيح البخارى است.
با وجود اختلاف جدّى ديدگاه نويسنده با انديشمندان شيعه (بويژه در زمينه: علم پيامبر, عصمت پيامبر, اسوه بودن پيامبر در كليه رفتارها, عصرى قلمداد كردن پاره اى از احاديث, و…), مقاله وى را از جهت تازگى روش تحقيق و نقد در حوزه حديث, مفيد و راه گشا مى دانيم.
علوم حديث
پنجم : محيط اجتماعى, فرهنگى, سياسى و دينى
به رغم اشاره قرآن به محيطِ زندگى اجتماعى و فرهنگى و سياسى و دينى [عصر پيامبر], همانا حديث بود كه از حضور اين محيط زندگى در روايت, پرده برداشت; زيرا حديث, تاريخى تر از قرآن است و تفسير, تاريخى تر از قرآن و حديث, و سيره, تاريخى ترى از قرآن و حديث و تفسير; امّا فقه, تاريخى ترين علم از ميان علوم نقلى است. در اين جا تحوّلى تدريجى (از رهگذرِ علومِ نقليِ خالص), از نص به تاريخ, به گونه متوالى وجود دارد: از قرآن به حديث, و از حديث به تفسير, و از تفسير به سيره, و از سيره به فقه.
محيطى كه حديث از روى آن پرده برمى گيرد, نخستْ جلوه اى جغرافيايى دارد: محيطى بيابانى, با همه آنچه در آن است, مانندِ گياه و كشت و علف و رُستنى, يا آب و
