محمد بن الوارث،از مشايخ بزرگ اواخر قرن سوم هجرى است و ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه (م368ق)، از وى حديث نقل كرده است. ۱ محمّد بن الوارث، به نقل از حسين بن اشكيب، كتابهاى «الرد على من زعم أنّ النبى(ص) كان على دين قومه» و «الرد على الزيدية» را براى ابوالقاسم جعفر بن محمّد بن قولويه روايت كرده است؛ ۲ و حسين بن اشكيب، شيخ و استاد محمّد بن الوارث و از اصحاب امام هادي ۳ و امام عسكرى ۴ و شخصى عالم، متكلّم و مصنّف بوده است و شيخ طوسى، در حق وى مى نويسد كه او فاضل جليل، متكلّم فقيه،صاحب تصانيف، لطيف الكلام و جيّدالنظر بود. ۵
محمّد بن الوارث، صحيفه سجّاديه را از حسين بن اشكيب و او از عمير بن متوكّل و او از پدرش متوكّل بن هارون و او از امام صادق(ع) روايت كرده است. ۶ اين طريق را «عالى السند» مى گويند؛ زيرا به واسطه هاى اندك از امام روايت مى شود. ۷
ميرزا عبداللّه افندى (م1130ق)، صاحب كتاب «رياض العلماء» كه از دانشمندان كتابشناس و رجاليان معروف و از شاگردان علاّمه مجلسى است، مى نويسد: نسخه عتيقه اى از صحيفه، به روايت محمّد بن الوارث و به خطّ ابن مقله(م328ق)، خطّاط نامدار عصر عبّاسى، مشاهده كرده است. ۸
2.ابن همّام (م336ق)
ابوعلى محمّد بن همام بن سهل اسكافى، از راويان قرن چهارم هجرى است. نجاشى درباره او مى نويسد: شيخ اصحاب ما و متقدّم ايشان است. در سال 258ق، به دعاى امام حسن عسكرى(ع) به دنيا آمد. منزلتى عظيم داشت؛كثيرالحديث بود و كتابى به نام «الأنوار فى تاريخ الأئمة(ع)» دارد. وى در سال 336ق، درگذشت. ۹
شيخ طوسى نيز درتوصيف او مى گويد:
يكنّى أباعلى، جليل القدر، ثقة،له روايات كثيرة أخبرنا بها عدّة من أصحابنا عن أبى المفضّل. ۱۰
محمّد بن همام، راوى صحيفه است و آن را از على بن مالك روايت مى كند. شيخ طوسى مى نويسد:
على بن مالك، روى عنه ابن همام دعاء الصحيفة. ۱۱
در بين راويان حديث، دو تن با كنيه ابن همام شناخته مى شوند: اوّل، محمّد بن همام كه توصيف نجاشى و طوسى را از وى آورديم. دوم، اسماعيل بن همام كه از اصحاب حضرت رضا(ع) است و نجاشى درباره او مى نويسد: خودش و پدرش و جدّش ثقه اند. ۱۲
ملاّمحمّدتقى مجلسى، راوى على بن مالك را اسماعيل بن همام دانسته و پس از نقل روايت بعضى از افاضل از صحيفه كامله، مى نويسد: شيخ و نجاشى با اسانيد فراوان خود، از احمد بن محمّد بن عيسى، از ابن همام، از على بن مالك، صحيفه كامله را روايت مى كنند و جلالت قدر ابن عيسى و اسماعيل بن همام، بر جلالت قدر على بن مالك نيز دلالت دارد. ابن همام، راوى امام رضا(ع)، ثقه، جليل القدر و عظيم الشأن است. ۱۳
امّا به دلايل زير، راوى على بن مالك، محمّد بن همام است نه اسماعيل بن همام:
1ـ شيخ طوسى، نام على بن مالك را در باب «من لم يرو عنهم» آورده است. بنابراين، وى از اصحاب ائمه نبوده است؛حال آنكه اسماعيل بن همام از اصحاب حضرت رضا(ع) است و روايت او از على بن مالك،غير ممكن و بى فايده است.
2ـ صحيفه سجّاديه به روايت على بن مالك، به طرز معجزه آسايى در سال 1348ش، هنگام اجراى طرح توسعه حرم رضوى از زير خاك قبه مبارك استخراج گرديد و هم اكنون جزو ذخاير نفيس كتابخانه آستان قدس رضوى است و به شماره 12405 از آن نگهدارى مى شود. تاريخ كتابت آن، 416قمرى، و نام كاتب آن، حسن بن ابراهيم زامى است. سلسله سند صحيفه مزبور چنين است:بندار بن يحيى، از ابوالحسن محمّد بن يحيى، از ابوعلى محمّد بن همام بن سهل اسكافى، از على بن مالك، از احمد بن عبداللّه، از محمّد بن صالح، از عمير بن متوكّل بن هارون.
متوكّل بن هارون مى گويد:
يحيى بن زيد را پس از شهادت پدرش، در حالى كه به جانب خراسان مى رفت، ملاقات كردم… آنگاه صحيفه كامله را به من داد كه ادعيه امام على بن الحسين(ع) در آن بود. ۱۴
چنانكه ملاحظه مى شود، نام راوى على بن مالك، به صراحت در اين نسخه ارزشمند و قديمى، ابوعلى محمّد بن همام بن سهل اسكافى ذكر شده است.
نكته مهم ديگرى كه از نسخه آستان قدس رضوى برمى آيد، طريق على بن مالك به عمير بن متوكّل است.اين طريق، در كتابهاى «رجال» نجاشى و «فهرست» و «رجال» شيخ طوسى ذكر نگرديده است. شيخ طوسى نيز گرچه در «رجال» خود به روايت ابن همام از على بن مالك اشاره مى كند؛ امّا طريق روايت او را كه احمد بن عبداللّه از محمد بن صالح از عمير بن متوكّل بوده، ذكر نكرده است. ۱۵
كاتب، در پايان نسخه مذكور، سال كتابت و تاريخ آن را چنين مرقوم كرده است:
انتهاء المأثور من الدعوات، عن زين العابدين و حافد سيّد الخلائق أجمعين على بن الحسين بن على بن أبى طالب، خاتم الخلفاء الراشدين، والصلوة على محمّد و آله الطيّبين و كتبه الحسين بن ابراهيم بن محمّد الزّامى فى شوال سنة ست عشرة و أربع مأة. غفراللّه له و لوالديه ولجميع المؤمنين والمؤمنات. ۱۶
اين نسخه، در سال 1371ش، جزو سلسله انتشارات آستان قدس رضوى و با تحقيق استاد كاظم مدير شانه چى در 187 صفحه و در قطع وزيرى به طبع رسيده است. چاپ ديگرى از اين نسخه، در مطبعة الشام و با تحقيق سيّد احمد فهرى در 236 صفحه به قطع رقعى به انجام رسيده است.
1.رجال النجاشى، احمد بن على نجاشى، قم، ۱۴۰۷ق، ص۴۴.
2.همان.
3.همان.
4.رجال الطوسى، محمد بن حسن طوسى، نجف، ۱۳۸۱ق، ص۴۲۹.
5.همان.
6.الصحيفة الثالثة، عبداللّه افندى، قم، ۱۴۰۰ق، ص۱۱.
7.الرعاية، زين العابدين بن على عاملى، قم، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۲.
8.الصحيفة الثالثة، ص۱۱.
9.رجال النجاشى، ص۳۷۹.
10.الفهرست،محمد بن حسن طوسى، نجف، ۳۲۵.
11.رجال الطوسى، ص۴۸۵.
12.همان، ص۳۰.
13.بحارالأنوار، ج۱۱۰، ص۶۲.
14.الصحيفة السجّادية، مقدمه و تحقيق: كاظم مديرشانه چى، انتشارات آستان قدس، مشهد، ص۵۲ـ۵۳.
15.رجال الطوسى، ص۴۸۵.
16.الصحيفة السّجادية الكاملة، مقدمه و تحقيق: سيد احمد فهرى، دمشق، ص۲۱۴.
