آنچه مرحوم سيد نوراللّه شوشترى مشهور به قاضى فرموده است

1.دكتر مهدى محقق در مقالى با عنوان « مراكز علمى رى و تأثير آن در فرهنگ و تمدن اسلامى » ( دومين بيست گفتار ، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۴ ) مى گويد : در زمانى ، رى مركز علم و دانش بوده است و دانشمندان بزرگ ، در مدارس و معاهد علمى آنجا به بحث و فحص اشتغال داشته اند . مقدسى در باره وضع علمى اين شهر گويد : در اين شهر مدارس و مجالس علم فراوان است . مذكّران آنجا فقيه و رؤساى آنان عالم و محتسبانشان مشهور و سخنورانشان اديب هستند . ابودلف خزرجى ، در سفرنامه خود ، از يكى از رئيسان رى به نام جريش بن احمد ياد مى كند كه وقتى وارد مدينة السّلام ( = بغداد ) مى شد فقط كتابهاى پزشكى او بر صد شتر حمل مى گرديد . عبدالجليل قزوينى رازى در كتاب النقض كه آن را در حدود ۵۶۰ ه ق تأليف كرده ، از مدارس زير در شهر رى نام برده است : مدرسه سيد تاج الدين كيكى ، مدرسه شمس الاسلام حسكابابويه مدرسه سيّد زاهد ابوالفتوح ، مدرسه فقيه على جاستى ، مدرسه خواجه عبدالجبّار مفيد ، مدرسه كوى فيروزه ، خانقاه على عصّار ، مدرسه خواجه امام رشيد رازى ، مدرسه شيخ حيدر مكى . و نيز در اين شهر كتابخانه هاى بزرگى وجود داشته است كه از مهمترين آنها مى توان كتابخانه صاحبى را نام برد كه متعلّق به صاحب بن عبّاد بوده است كه پس از آنكه سلطان محمود ، كتب فلسفه و اعتزال و نجوم آن كتابخانه را سوزانيد بر چهار صد شتر حمل مى شده و ده مجلّد فهرست داشته است . درباره كيفيت تعليم و تعلّم ، در مراكز علمى رى ، نمى توان جداگانه بحث كرد مگر آنكه علم را بطور كلى در تمدن اسلامى مورد بحث و تحليل قرار داد ؛ زيرا اسلام علم را از محدوديت طبقات خاص بيرون آورد وعامه مردم از وضيع و شريف و فقير و غنى را تحريض و ترغيب به علم نمود . به همين جهت ، سنّت خاص علمى در تمدن اسلام به وجود آمد كه در همه مراكز علمى به يك كيفيت بود ، يعنى دانشمندان اسلامى در مدارس اندلس و بغداد و قاهره و رى و مرو ، با انگيزه واحدى ، در پى علم مى رفتند و روش خاصّى را دنبال مى كردند و سنّت خاصى بر جوّ علمى آن مراكز احاطه داشت . اين انگيزه و روش و سنّت بود كه در « خوارزم » بيرونى را و در « بخارا » ابن سينا را و در « نيشابور » خيام را و در « رى » رازى را و در « مراكش » ابن خلدون را و در « قرطبه » ابن رشد را پرورش مى داد .

1.نيز بنگريد به : ملحقات روضة الصفاى ناصرى ، رضا قليخان هدايت ۹/۱۹۶ ، نقل از مقاله جغرافياى تاريخى رى ، به قلم دكتر حسين قره چانلو ( مجله بررسيهاى تاريخى ، سال ۱۲ ، ش ۲ ، سال ۱۳۵۶ ش ) .

2.در ادب فارسى براى نشان دادن دورى دوتن ، به مروزى و رازى تمثل جسته مى شود . مولوى مى گويد : گرچه هر دو بر سر يك بازيندليك با هم مروزى و رازيند بنگريد به : « مراكز علمى رى و تأثير آن در فرهنگ و تمدن اسلامى » ، دومين گفتار ، دكتر مهدى محقق ص ۲۲۰ .