مورد شرح و تفسير, قرار مى گرفته است. اين پديده, يعنى وجود ريشه هاى عميق تصوّف در مغرب اقصى پس از فتوحات اسلامى و استقرار اوّلين دولت مركزى, يعنى سلسله ادريسيان, به چشم مى خورد. تثبيت مذهب مالكى به عنوان يگانه مذهب رسمى در آن سرزمين, موجب شد كه كتاب الموطأ, اثر امام مالك, پايه گذار مذهب مالكى, به عنوان اصلِ اوّل و كتاب مرجع معتبرى نزد محدّثان مغربى جلوه نمايد كه همواره در مدارس, زوايا و محافل علمى, به شرح و تفسير و تحشيه آن مى پرداختند.مهم ترين مراكز تعليمى و تربيتى عبارت بودند از: جامع قَرَويين در فاس ,زاويهٌ دلائيه ۱ در تادله , زاويه ناصريه ۲ در تامكروت , زاويهٌ فاسيه, ۳ زاويه عياشيه و دارالمرابطين .
محدّثان و مشايخ بزرگ حديث در اين سرزمين (از دوران اوّلين دولت مستقل, يعنى ادريسيان, تا دوره معاصر) را مى توان به شرح زير برشمرد. ۴
عصر ادريسيان: ابن سعادة الفاسى, درّاس بن اسماعيل, محمد بن سعيد القيسى و يحيى بن يحيى الليثى الطنجى البربرى.
عصر مُرابطين: ابو محمد واجاج بن زلو اللمطى, عبداللّه بن ياسين و ميمون بن ياسين.
1.جمعية خِرّيجى دارالحديث الحسنيّة.
2.شيخ ابوبكر بن محمد الدلائى, آن را تأسيس كرد. اين زاويه, بعدها به مركز علمى پُر رونقى بدل گرديد كه از تمامى مناطق مغرب, آهنگ آن مى كردند و از حيث اعتبار منزلت علمى, هم تراز قرويين محسوب مى شد, عالمان بسيار, از جمله محدّثان بزرگى چون ابوعلى الحسن اليوسى (م۱۰۰۲ق) و احمد المقرى والعربى الفاسى, از دانش آموختگان اين زاويه اند.
3.شيخ عمر الأنصارى, در سال ۹۸۳هجرى آن را بنيان نهاد. در دوره زعامت محمد بن ناصر الدرعى پژوهش هاى حديثى رونق بسيار يافت و عالمان بسيارى در اين رشته علمى, پرورش يافتند و آثار ارزشمندى آفريدند. از جمله اين دانشوران اند: عبدالمالك التجموعى, محمد بن احمد الهلالى و محمد بن سليمان الرودانى.
4.شيخ ابوالمحاسن سيدى يوسف الفاسى (م۱۰۱۳ق) آن را بنيان نهاد. اين زاويه, از همان روز نخست به دانش حديث, اهتمامى خاص داشت و بسيارى از محدّثان را در دامان خود پرورانْد.
