لهم, عرفنا اختلال ضبطه و لم نحتج بحديثه; واللّه أعلم!
ما جهت اطّلاع از تسلّط راوى در «ضبط» روايت, روايات او را با روايات راويان موثّق يا «ثقات» كه از نظر تسلّط بر ضبط روايت و صدق گفتارشان معروف هستند, مقايسه مى كنيم, چنانچه روايات او را با روايات آنها موافق بيابيم, حتّى اگر تنها از لحاظ معنا موافق باشند و نه در كلام, و يا اين كه روايات او را معمولاً موافق با روايات آنها بيابيم و به ندرت, مخالفتى مشاهده گردد, درمى يابيم كه او در ضبط روايت, تسلّط داشته و موثّق است; امّا چنانچه مخالفتى [با راويان موثّق] ديده شود درمى يابيم كه او موثّق نيست و ما نمى توانيم به حديث او احتجاج كنيم; واللّه أعلم!
پژوهشگران غربى, به دليل تحليل نقل هاى مختلف انجيل, با روند مقايسه نقل هاى مختلف يك متن, آشنا هستند. مارستن اسپايت نيز همين روند را در بررسى حديث در رساله اى كه به حديث سعد اختصاص داده به كار برده است; امّا كارى كه من به آن پرداخته ام, قطعاً از چنين كارهايى متفاوت است. من در صدد معرّفى روايات معتبر يا قسمت هاى معتبر روايات مختلف نيستم, بلكه مى خواهم با بررسى انواع روايات مختلفى كه توسط راويان مختلفْ روايت شده است, امكان داورى درباره راويان اين احاديث را به وجود بياورم.
به عقيده من, اين تلاش جهت دستيابى به ميزان وثوق راويان, از طريق بررسى نقل ها, همان روندى است كه ابن صلاح در مطلبى كه از او نقل شد, آن را مطرح كرده است و در اين جا بايد بگويم كه احاديث را نمى توان با انجيل مقايسه كرد; زيرا تعداد نقل هاى انجيل, كم است; امّا خوش بختانه ما روايت به اندازه كافى داريم. به عنوان مثال, چهل و پنج نقل از حديث سعد وجود دارد كه از قول زَهْرى نقل شده است و از آن جايى كه هفت شاگرد زهرى اين احاديث را نقل كرده اند, اين امكان وجود دارد كه روايت احاديث را مقايسه كنيم و به نتايج نسبى از ميزان توانايى آنها در نقل حديثْ دست يابيم.
در اين مقاله, هدف من ايجاد اين امكان است و با انجام دادن اين آزمايش بر روى
