به نظر مى رسد كه هر كدام از صحابيان پيامبر، به اندازه حافظه خويش، الفاظ و معانى سخن آن حضرت را به ذهن خود سپرده و با گذشت ايام، دگرگونى در آن همه رخ داده است. از اين رو، بسا كه معنا را در قالب كاربردى خويش گنجانده و برخى الفاظ را به همراه آن آورده است.
اين نظر، آن گاه قدرت مى گيرد كه يكى، دو سده پس از رحلت رسول اكرم(ص) را - كه به دوران منع حديث مشهور است - به ياد آوريم؛ دورانى كه حافظان و عالمان حديث نبوى، از نوشتن و نشر احاديث باز داشته شده بودند. گفتنى است كه اين نگرانى (امكان فراموشى و دگرگونى در الفاظ حديث) با پيامبر اسلام در ميان گذارده شده و آن حضرت ضرورت حفظ معنا را خاطر نشان ساخته است:
عبدالله بن سليمان بن أكيمه الليثى، قال: قلت: يا رسول، إنّى أسمع منك الحديث لا تستطيع أن أوديه كما أسمعه منك، يزيد حرفاً أو ينقص حرفاً؟ فقال: إذا لم تحلوا حراماً و لم تحرموا حلالاً و أصبتم المعنى، فلا بأس». ۱
از همين روست كه واثلة بن أسقع، در پاسخ درخواست مِكحول و أبوالأزهر - كه حديثى صحيح و دقيق و منقول از پيامبر را و بدون كم و كاست در صورت كلام مى خواستند - با شگفتى چنين مى گويد:
شما، شاهديد كه ما متن آيات قرآن مجيد را كه نوشته اى نزد ماست و همواره آن را تلاوت مى كنيم، به هنگام حفظ نمودن آن، گاهى غلط مى خوانيم. چگونه انتظار داريد كه حديثى را كه شايد فقط يك بار از پيامبر شنيده باشيم، دقيقاً در ذهن خويش گنجانده باشيم؟ ۲
نقل به معنا آن اندازه در ميان مسلمانان وجود داشته است كه حديث شناس بزرگى چون «ابن صلاح» را واداشته تا در پيش گفتار كتابش اعترافى در اين ارتباط داشته باشد:
1.معجم الكبير، طبرانى، به نقل از أضواء على السنة المحمدية، ص ۷۸.
2.بيهقى، به نقل از أضواء على السنة المحمدية، ص ۸۱.
