است؛ چرا كه آمار بيشتر در مظان دروغ و دستاويز ياوه گويى است و بايد آن را بر اصول و قواعد عرضه داشت.
يكى از نمونه ها شماره لشكريان بنى اسرائيل است. چنان كه مسعودى و مورخان آورده اند، پس از آنكه موسى(ع) در سرزمين تيه اجازه داد هر كس از سن بيست به بالا توانايى دارد سلاح برگيرد، به شماره سپاه بنى اسرائيل پرداخت و آن را ششصدهزار يا بيشتر يافت؛ در صورتى كه اگر وسعت و گنجايش مصر و شام را در برابر چنين سپاه عظيمى بسنجيم مايه حيرت شود... . ۱
سه . دوره معاصر
دوره معاصر را مى توان از زمانى در نظر گرفت كه پرسشهاى خاورشناسان و برخى روشنفكران مسلمان، فراروى عالمان دينى و حوزه هاى اسلامى قرار مى گيرد و آنان را وادار به پاسخ گويى و مقابله مى نمايد. اگر نخستين پرسشها را از گلدزيهر و شاخت بدانيم و سپس ادامه آن را در آثار روشنفكران مسلمان چون رشيد رضا، احمد امين و ابو ريّه پى گيريم، به اين حقيقت مى رسيم كه از همان زمان عكس العملها آغاز شده است. تعليقه امين الخولى بر نوشته كايت در جلد دوم دايرة المعارف الاسلامية به زبان عربى از آن جمله است. ۲
در اين دوره بسيارى از حديث پژوهان به اين امر اهتمام ورزيدند، كتابهاى مستقل تأليف كردند و يا در لابه لاى كتابها بدان رو آوردند، چنان كه بر اساس دانشهاى جديد به برخى از تطبيقها نيز همت گماردند. در اينجا نخست به ذكر تأليفهاى مستقل در زمينه نقد متن مى پردازيم و سپس برخى نمونه هاى تطبيقى را معرفى كنيم:
1.در زمينه پيشينه نقد متن نيز ر.ك: رواق انديشه، ش ۱۲، مقاله «درآمدى بر نقد متن محور احاديث با تكيه بر عقل»، على معمورى.
2.دايرة المعارف الاسلامية، ج ۲، ص ۲۷۹ - ۲۸۴.
