بخش اول: معناى عقل

1 - 1 . معناى لغوى

اصل مادّه «عقل» به معناى «بازداشتن» است و همه مشتقات آن، به اين معناى اصلى باز مى گردد. ^۱
ابن فارس درباره اين مادّه بر آن است كه:
العين و القاف و اللام أصل واحد منقاس مطّرد، يدّلُ عُظْمه على حُبْسة فى الشئ أو ما يقارب الحُبْسة. من ذلك العقل، و هو الحابس عن ذميم القول و الفعل؛ ^۲
مادّه «عقل»، [داراى ] ريشه اى واحد، قياسى و فراگير است كه اكثر موارد كاربرد آن بر «بازداشتن» يا معنايى نزديك به آن درباره اشيا دلالت مى كند. عقل از همين معنا برگرفته شده است؛ [زيرا] از گفتار و رفتار ناپسند باز مى دارد.
نقيض عقل، جهل است. «العقل: نقيض الجهل». ^۳ ظاهراً مراد از «نقيض»، نقيض فلسفى نيست، بلكه مراد از آن، «ضدّ» است؛ از اين رو «عقل» و «جهل»، دو امر وجودى اند، نه اينكه «جهل»، «عدم العقل» باشد. ^۴
ابوالبقأ، برخى از نامهاى عقل را بر شمرده، مى گويد:
عقل را «لُبّ» گويند؛ زيرا منتخب پروردگار و برگزيده اوست؛ و «حِجى »