بازخوانىِ چند حديث مشهور درباره عاشورا

محمد صحّتى سردرودى

از زبان حال تا زبان قال

مقتل نگاران و روضه خوانان، سخنان بسيارى را - در قالب نثر و نظم - به امام حسين(ع) نسبت داده اند كه هرگز سند و مدركى براى آنها نمى توان يافت. بعضى از آن سخنان با اين كه غير مستند و جعلى اند، بسيار مشهور و متداول نيز هستند و از آنجا كه مقبوليت عام يافته اند، برخى از پژوهشگران و نويسندگان بنام و معاصر نيز آنها را مسلّم الصدور پنداشته، بدون تأمل و تحقيق، در آثار خود به عنوان سخنى از سخنان امام حسين(ع) آورده اند. امروز هم بسيارى از كتابسازان و مؤلفانِ مبلّغ و مبلّغانِ مؤلف پيوسته آنها را در تأليفات و تبليغات خويش از زبان امام حسين(ع) مى نويسند و در شمارگان فراوانى منتشر مى كنند ؛ غافل از آنكه امام حسين(ع) هرگز آن سخنان را نگفته و به زبان نياورده است و آن سخنان، هر يك مصداق آشكارى است از آن ضرب المثل معروف كه مى گويد: «ربّ مشهورٍ لا اصل له.»
در ميان مقتل نگارانِ روضه خوان و مجالس نويسان واعظ، از ديرباز چنين   مرسوم بود كه داستانها و سخنانى را نخست در مجالسِ روضه خوانى براى مردم (عوام الناس) مى گفتند و سپس همانها را در كتابهاى خود مى نوشتند. آنان در آغاز اين مجالس، خود نيز ترديد داشتند و آن سخنان را تنها براى گرياندن مردم مى گفتند، اما با ديدن تأثر شديد شنوندگان، از آن ترديد دست شسته، باورشان مى شد كه امام حسين(ع) چنان سخنانى گفته و يا چنان حوادثى رخ داده است.
به اين ترتيب، سخنان بسيارى نخست با عنوان «زبان حال» گفته شده و سپس در كتابهاى مقاتل و مجالس تدوين شده است. همان سخنان ساختگى، با گذشت زمان و پس از آن كه پيوسته تكرار شده و شهرت يافته اند، از صورتِ «زبان حال» خارج شده و صورتِ «زبان قال» به خود گرفته اند.
گويندگان و سرايندگانِ اين گونه سخنان به تصور اينكه در چنان شرايطى جا داشت امام حسين(ع) چنان سخنانى بگويد، آنها را گفته و نوشته اند. ^۱ اما اين گفته ها با مرور زمان از «شرايط و احوال» گذشته به مقامِ «حوادث و اقوال» رسيده اند تا به پشتوانه شهرت و مقبوليت عام، از سخنان امام حسين(ع) انگاشته شده و روايت و حديث پنداشته شده اند.
اين گونه سخنانِ حديث گونه، به ويژه در ميان اشعارى كه به امام حسين(ع) نسبت داده مى شود فراوان است. دهها بلكه صدها بيت از اين گونه اشعار را تنها در كتابى مجهول المؤلف به نام «ادب الحسين و حماسته» مى توان يافت. ^۲ ما در اينجا تنها بعضى از آن سخنان را كه بسيار مشهور و معروف اند و اكنون نيز برخى از مؤلفان و نويسندگان آنها را از سخنان امام حسين(ع) مى پندارند و از زبان آن حضرت نقل مى كنند، برمى رسيم ؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد.