البته بايد در نظر داشت كه ظاهراً جناب صدوق در اين دسته از روايات، نيازى به ذكر نام بقيه معصومان(ع) نمى ديده؛ چرا كه در بيشتر اين قبيل روايات، پس از ذكر نام معصوم اول، «عن آبائه» را ذكر و بعد نام معصوم آخر را آورده است.
نمونه ها: «عن أبي عبداللّه عن آبائه قال مر النبى(ص)... فقال...» ۱ و «عن على بن موسى الرضا عن أبيه عن آبائه عن على...». ۲
در صورت پذيرش اين توجيه، اين قبيل روايات ديگر مرفوعه نخواهند بود و رواياتى كه در آنها «عن آبائه» آمده است، بيانگر آن است كه جناب شيخ به اين مسئله ملتفت بوده است؛ چنان كه در مواردى تماماً سند را ذكر نموده است. ۳
ج . اختصار در سند
مطلب ديگر، درباره اسناد التوحيد، اينكه در مواردى كه سند دو يا چند حديث مشترك بوده است، احاديث بعد با «بهذا الاسناد» آمده اند - چنان كه روش بسيارى از راويان احاديث است -؛ مانند روايات 18 ، 19 و 20 باب اول كه با «و بهذا الاسناد» شروع شده اند. ۴
البته گاهى اين سند تا معصومى كه متن روايت از وى نقل مى شود، مشترك بوده كه شيخ چنين عمل كرده است و گاهى نيز تنها بخشى از سند مشترك بوده كه در قسمت مشترك «بهذا الاسناد» را تا قبل از آخرين راوى مشترك آورده و از آن پس، بقيه سند را ذكر نموده است؛ مانند: شانزدهمين حديث باب دوم كه چهار راوى اول سند با حديث قبلى مشترك اند و شيخ به جاى سه تاى اول، «بهذا الاسناد» آورده و از آن پس سند را آورده است. ۵
قاعدتاًبايد اين مسئله در تمام موارد رعايت شود، ولى چنين نشده است؛ چنان كه در باب 64، حديث 3 و 4 تماماً سندشان مشترك است، ولى اين اختصار
1.همان، ص ۱۰۷، ح ۱.
2.همان، ص ۶۸ ، ح ۲۳ و ۲۴.
3.همان، ص ۲۴، ح ۲۱ و ۲۲ ؛ ص ۳۷۱، ح ۱۱ ؛ ص ۴۰۳، ح ۱۱.
4.همان، ص ۲۳.
5.همان،ص ۵۸ ، مثال ديگر ،ص ۱۲۷، ح ۹.
