تعبير «كتاب» و مصاديق متنوع آن در عرصه هاى گوناگون است. يكى از نام هاى قرآن «كتاب» است ^۱ . علاوه بر آن، قرآن از كتاب هاى گوناگون ديگر مانند «كتاب الابرار»، «كتاب الفجار» ^۲ ، «كتاب مبين» ^۳ و «كتاب» به طور مطلق سخن مى گويد؛ مانند اين آيه:
مَآ أَصَابَ مِن مُّصِيبَةٍ فِى الْأَرْضِ وَ لاَ فِى أَنفُسِكُمْ إِلاَّ فِى كِتَـبٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبْرَأَهَآ إِنَّ ذَ لِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ .^۴
وجود همين تعابير در قرآن موجب شده بود كه برخى از صحابه و تابعان، كتابت حديث را از آنها الهام بگيرند؛ از جمله محمد بن سعد از قول ابو هلال مى نويسد:
قيل لقتاده يا ابا الخطاب! انكتب ما نسمع؟ قال: و ما يمنعك ان تكتب و قد انباك اللطيف الخبير انه قد كتب و قرأ: «قَالَ عِلْمُهَا عِندَ رَبِّى فِى كِتَـبٍ لاَّ يَضِلُّ رَبِّى وَ لاَ يَنسَى » (سوره طه، آيه 52) ^۵ .
از آيات قرآن كه بگذريم، از اخبار و روايات گوناگون برمى آيد كه رسول گرامى اسلام صلى الله عليه و آله نيز از موافقان ثبت و نگارش حديث بود و در اين راه نسبت به كسانى كه علاقه مند به نگارش بيانات آن حضرت بودند و يا امكان ثبت و نگارش آن برايشان مقدور بود، ممانعتى به عمل نمى آورد؛ چنان كه اصحاب او نيز از بيانات و سنن آن حضرت صحيفه هاى متعددى بپرداختند كه نام و نشان آنها در كتب تاريخ و حديث مذكور است.
در اين زمينه شواهد و قراين متعدد و فراوان است كه اين مقاله درصدد پرداختن به آنها نيست ^۶ و تنها به بيان يك قرينه ـ كه از قطعيت بيشترى برخوردار است ـ بسنده مى شود و آن، موضوع اختلاف و مناقشه عبداللّه بن عمرو بن عاص با سران قريش در باب نگارش حديث پيامبر صلى الله عليه و آله است. جريان اين اعتراض و مناقشه را اكثر جوامع حديثى اهل سنت نقل كرده اند و ما به نقل از مسند احمد بن حنبل آن را از زبان عبداللّه بن عمرو بن عاص به اين صورت نقل مى كنيم:
عن يوسف بن ماهك، عن عبداللّه بن عمرو قال: كنت اكتب كلّ شى ء اسمعه من رسول اللّه صلى الله عليه و آلهاريد حفظه فنهتنى قريش، فقالوا: انّك تكتب كلَّ شى ء تسمعه من رسول اللّه صلى الله عليه و آلهو رسول اللّه صلى الله عليه و آله بشر يتكلم فى الغضب و الرضا، فامسكت عن الكتاب فذكرت ذلك لرسول اللّه صلى الله عليه و آله فقال: اكتب، فوالذى نفسى بيده ما خرج منّى الا حق. ^۷