در پايان اين بحث ، با توجّه به آنچه كه در ذيل قول جمهور گفته شد مبنى بر اين كه مراد آنان از تقدّم جرح بر تعديل ، تنها تقدّم جرح مفسَّر است ، نظر جمهور محدّثان و علما را در بحث تعارض جرح و تعديل ـ به گونه اى كه صاحب الرفع والتكميل گفته است ـ چنين خلاصه مى كنيم : هرگاه در شأن راوى اى تعديل و جرح مبهمى ذكر شود ، و يا جرح مبهم و تعديل با ذكر سبب ، تعديل مقدّم مى گردد ؛ زيرا اجمال در جرح ـ چنان كه پيش از اين در بحث «موانع پذيرش جرح و تعديل» گفته شد ـ از نظر جمهور محدّثان ، مانع از پذيرش جرح است ^۱ ، به خلاف تعديل كه مجملِ آن نيز پذيرفته مى شود ؛ و هرگاه جرح مفسَّر باشد ، چه تعديل مبهم باشد و يا آن هم مفسَّر باشد ـ جرحْ مقدّم مى گردد . ^۲

ب) تعارض جرح و تعديل از يك عالم رجالى

مسئله جرح و تعديل متعارض از يك عالم رجالى در كتب مصطلح الحديث ، چندان مورد توجّه علما قرار نگرفته است و اقوال زيادى در اين مورد نقل نشده و تنها دو قول مهم و قابل توجه به شرح ذيل ذكر شده است :
1 . از زركشى (745 ـ 794 ق) ^۳ نقل شده ، در صورتى كه تقدّم و تأخّر هر يك از جرح و تعديل را بدانيم ، به مقتضاى قول دوم و نظر متأخّر عالم رجالى

اختلاف نقل در تعيين مورد اين قول اشاره كند ، دليل قائلان به اين قول را به گونه اى توجيه كرده است كه هر كسى اطمينان مى يابد كه مورد اين قول ، صورتى است كه تعداد معدّلان بيش از جارحان است . وى در توجيه قول قائلان به اين قول ، چنين گفته است :
و وجهه أنّ مع المعدِّل زيادة قوة بالكثرة ، ومع الجارح زيادة قوة بالاطّلاع على الباطن . ^۱
معدّل ، به سبب كثرت ، قوّت مى يابد و جارح ، به سبب اطّلاع بر باطن قوّت مى يابد .
به هر حال ، ضعف اين قول با توجّه به آنچه كه پيش از اين در بيان دليل جمهور محدّثان بر تقدّم جرح بر تعديل گفته شد ، و نيز آنچه كه از خطيب در ردّ قول دوم نقل كرديم ، واضح است و نياز به تكرار نيست .
4 . برخى در تعارض جرح و تعديل ، ترجيح را با احفظ (كسى كه از قدرت حفظ بيشترى برخوردار است) دانسته اند ، چه جارحان چنين باشند و يا معدّلان . پس اگر معدّلان احفظ باشند ، قول آنان مقدّم است و اگر جارحان ، احفظ باشند ، قول آنان مقدّم داشته مى شود . اين قول را بُلقِينى در محاسن الاصطلاح حكايت كرده است . ^۲
به نظر مى رسد توجيه قائل و يا قائلان به اين قول اين گونه است كه جارح و يا معدّلى كه از قدرت حفظ بيشترى برخوردار است ، بيشتر قابل اعتماد است و ظنّ حاصل از گفته وى قوى تر است تا جارح و يا معدّلى كه از قدرت حفظ كم ترى برخوردار است .
پاسخ اين قول نيز همان است كه در ردّ قول دوم بيان گرديد .