3 . كتاب هاى جامع راويان ثقه و ضعيف

مراد از اين گونه كتاب ها ، كتاب هايى است كه نظر به صنف خاصّى از راويان ، مانند ضعفا يا ثقات يا رجال شهر خاص و يا كتاب خاصّى ندارند و شيوه اساسى تنظيم آنها ، حروف معجم است .
برخى از معاصران ، از كتاب التأريخ ليث بن سعد (م175 ق) و نيز كتاب التأريخ عبداللّه بن مبارك (م181 ق) به عنوان اوّلين تأليفات در اين نوع از كتاب هاى رجالى ياد كرده اند ^۱ ؛ ليكن در منابعى كه از اين دو كتاب نام برده شده (مانند الفهرست ابن نديم) هرگز گفته نشده كه موضوع اين دو كتاب كه اكنون هيچ نسخه اى از آنها موجود نيست ، چه بوده است و به نظر مى رسد به صرف اين كه متقدّمان ، اغلب نام تأليفات رجالىِ عام خود را التأريخ مى نهاده اند ، برخى اقدام به درج اين دو كتاب در شمارِ اين نوع از كتاب هاى رجالى كرده اند . به هر حال ، با صرف نظر از اين دو كتاب ، شناخته شده ترين كتابى كه مى توان آن را به عنوان اوّلين تأليف در اين نوع از كتاب هاى رجالى محسوب كرد ، كتاب يحيى بن معين است كه آن را معرّفى خواهيم كرد .
كتاب هاى موجود و متداول از نوع مذكور عبارت اند از :
الف) معرفة الرجال و التأريخ والعلل از يحيى بن معين (م233 ق) .
اين دو كتاب ، هيچ يك به قلم خود يحيى بن مَعين نبوده است . كتاب اوّل ، مجموعه اى از اقوال يحيى بن معين در جرح و تعديل رجال است كه در پاسخ به پرسش هاى شاگردش ابو العباس احمد بن محمّد بن مُحرِز (گرد آورنده كتاب ) ، ايراد شده است و يا پاسخ به پرسش هايى است كه ديگران مطرح كرده اند .
اين كتاب ، از هيچ ترتيبى برخوردار نيست و احوال تمام راويان نيز در آن بيان

5 . معرّفى زنان صحابى .
مؤلّف ، به تفصيل به شرح حال صحابيان و تابعيان و اتّباع تابعيان پرداخته است و به عكس ، شرح حال معاصران خود را مختصر ذكر كرده است . در مجموع ، اين كتاب در برگيرنده تمام معلوماتى است كه از يك كتاب رجالى انتظار آن مى رود ؛ مانند : ذكر نسب و القاب و كنيه راوى ، فرزندان وى ، مناصب و مشاغل وى ، سفرهاى وى ، صفات خَلقى و خُلقى وى ، مشايخ و شاگردان وى ، و حال وى از جهت وثاقت و يا ضعف كه البته به خاطر تقليد و اعتماد ابن سعد بر مشايخ ضعيفش (مانند : واقدى و هشام بن محمّد بن سائب) جرح و تعديل هاى وى در صورت انفراد ، چندان مورد قبول و اعتناى علماى جرح و تعديل ، قرار نگرفته ا ست . ^۱
ب) الطبقات ، تأليف خليفة بن خيّاط (م240 ق) .
حجم اين كتاب ، در مقايسه با الطبقات الكبرى ، بسيار كم است و مؤلّف اين كتاب ، بر خلاف ابن سعد كه صحابيان را به پنج طبقه تقسيم كرده است ، تمام صحابيان را در يك طبقه قرار داده است و هيچ قسمتى از كتابش را به ذكر سيره پيامبر صلى الله عليه و آله و غزوات ، اختصاص نداده است . همچنين مؤلّف به ندرت به ذكر مشايخ و شاگردان صاحبان شرح حال پرداخته است و از الفاظ جرح و تعديل نيز براى بيان حال راويان ، اصلاً استفاده نكرده است .
از خصوصيات اين كتاب ، اهتمام زياد مؤلّف آن به ذكر انساب صحابيان و تابعيان و نيز آوردن يك نمونه از احاديث هر صحابى به هنگام شرح حال وى است . بيان وطن دايمى و موقت صحابيان ، از ديگر خصوصيات اين كتاب است . ^۲