ب) الضعفاء الكبير ، تأليف ابو جعفر محمّد بن عمرو عُقيلى (م 322 ق) .
اين كتاب نيز جزو دسته اوّل از كتاب هايى است كه در شرح حال راويان ضعيف تأليف شده است . مؤلّف آن ، به اسباب متعدّد ضعف راويان توجّه ويژه اى نموده و مانند ابن حبّان ، به هنگام شرح حال هر يك از راويان ضعيف ، نمونه اى از روايات ضعيف آنان را نقل كرده است .
عُقيلى در جرح ، بسيار سختگير و مسرف بوده ، به طورى كه برخى از ثقات مهم (مانند على بن مدينى) را نيز جرح كرده است . به همين جهت ، مورد انتقاد علمايى چون ذهبى قرار گرفته است . ^۱
ج) الكامل فى ضعفاء الرجال ، تأليف ابو احمد عبد اللّه بن عدى جرجانى (م 365 ق) .
اين كتاب ، جزو دسته دوم از كتاب هايى است كه در شرح حال راويان ضعيف تأليف شده و مانند كتاب هاى پيشين بر اساس حروف معجم ، مرتّب شده است و كامل ترين كتابى است كه در نوع خود ، تأليف شده است .
ابن عدى ، پيش از ذكر شرح حال ها ، مقدّمه اى مفصّل و بسيار نفيس درباره روش خودش در تأليف اين كتاب ، و حفاظت صحابيان در روايت حديث ، و ذكر طبقه به طبقه كسانى كه به جرح رجال (صحابيان ، تابعين و اتّباع تابعيان) پرداخته اند و برخى مسائل مهم ديگر ، ذكر كرده است .
وى نيز مانند ديگر مؤلفان ، نمونه اى از احاديث راويان ضعيف را در شرح حال آنان ذكر كرده است و مانند ابن حبّان ، اقوال ائمه جرح و تعديل را با سند نقل كرده است ؛ امّا آنچه كه موجب امتياز اين كتاب از كتاب هاى پيشين مى گردد ، همان شيوه اى است كه باعث شده كه اين كتاب ، جزو دسته دوم از كتاب هاى رجالى اى قرار گيرد كه درباره راويان ضعيف ، تأليف شده اند ؛ يعنى ذكر كلّيه راويانى كه

جرحى در مورد آنان ذكر شده و متّهم به ضعف شده اند ، ولو آن كه برخى از آنان ، مستحق جرح نبوده ، از تعديل ثابت و مقبولى نزد ائمه جرح و تعديل ، برخوردار باشند .
اوّلين تأليف در شرح حال راويان ضعيف ، كتاب الضعفاء ، تأليف يحيى بن سعيد قطان (م198 ق) و بعد كتاب الضعفاء ، نوشته يحيى بن معين (م233 ق) است ^۱ كه متأسفانه ، هيچ نسخه اى از اين دو كتاب ، موجود نيست .
كتاب هاى موجود و متداول در شرح حال راويان ضعيف ، به شرح زيرند :
الف) المجروحين من المحدثين ، تأليف ابو حاتم محمّد بن احمد بن حِبّان بُستى (م354 ق) .
اين كتاب ، از دسته اوّل از كتاب هايى است كه در شرح حال راويان ضعيف تأليف شده و بر اساس حروف معجم ، مرتّب شده است . مؤلّف كتاب ، مقدّمه خوبى را پيش از آغاز شرح حال ها درباره اهمّيت شناخت راويان ضعيف و مشروعيت جرح آنان و مسائلى ديگر از اين قبيل ، ذكر كرده است .
شيوه اساسى و قابل ذكر ابن حبّان ، آن است كه وى اقوال ائمه جرح و تعديل را در مورد هر يك از راويان ضعيف ، با سند نقل كرده است و اغلب ، نظر خودش را نيز اظهار كرده است .
همچنين وى براى بيان سبب جرح راويانِ ضعيف ، نمونه اى از احاديث ضعيف آنان را نقل كرده است و گاهى عقيده آنان را نيز آشكار ساخته است ^۲ . ابن حبّان ، در جرح سختگير بوده ، به گونه اى كه گاهى برخى از ثقات (مانند ابو حنيفه) را نيز جرح كرده است . ^۳