مى سازند. پروردگارا! اموالشان را نابود كن و [به جرم گناهانشان،] دل هايشان را سخت ساز، به گونه اى كه ايمان نياورند تا عذاب دردناك را ببينند. [خداوند]فرمود: « دعاى شما پذيرفته شد. استقامت به خرج دهيد و از راه [و رسم] كسانى كه نمى دانند، پيروى نكنيد » .
در اين جا حضرت موسى عليه السلام زينت و اموال را براى فرعون نعمت نمى دانست؛ بلكه نقمت مى دانست. از اين رو آرزوى زوال نعمت او را ننموده؛ بلكه در حقيقت، آرزوى زوال نقمت از او كرده است.

2. تعزّز و ترفّع ^۱

نراقى كه اين سبب را با عنوان « بيم تكبّر » مطرح نموده است، مى گويد:
حسود، گمان مى كند كه چون يكى از همگنان او به نعمتى برسد، بر او كبر و ناز مى كند و عزّت او را به خطر مى اندازد و لذا آرزو مى كند تا بدان نعمت نرسد، يا اگر رسيده است، نعمت از او زايل مى شود. ^۲ بنا بر اين، بر حسود، سنگين است كه كسى بر او ترفّع كند، چنان كه طاقت كبر و فخر او را ندارد.

3. كبر

نراقى كه اين علّت را با عنوان « فخرفروشى » مطرح كرده، مى گويد:
كسى كه بخواهد به ديگران فخر بفروشد و نخواهد كه ديگران به نعماتى برسند كه تحمّل كبر و ناز او نكنند. ^۳ به عبارت ديگر، تكبّر نمودن حسود بر صاحب نعمت، جز با زوال نعمت او ميسّر نمى شود. مشركان نيز از همين رو بر پيامبر صلى الله عليه و آله حسادت مى ورزيدند و مى گفتند:
«لَوْلاَ نُزِّلَ هَـذَا الْقُرْءَانُ عَلَى رَجُلٍ مِّنَ الْقَرْيَتَيْنِ عَظِيمٍ .^۴

انسان تحقّق نمى پذيرد. ^۱ در اين قسمت، بر آنيم تا اين علل و عوامل را به تفصيل مورد بحث و بررسى قرار دهيم.

1. دشمنى

علماى اخلاق، دشمنى را يكى از اسباب حسادت مطرح نموده اند؛ ² چرا كه انسان، از محروميت دشمن خود، شاد مى شود، چنان كه فرد وقتى از گرفتن انتقام عاجز باشد، براى تشفّى خاطر خود، آرزو دارد كه نعمت از دشمنش زايل شود و معمولاً انسان ها دشمنان خود را ، بخصوص دشمنانى كه بسيار قوى هستند و آسيب رساندن به آنان بسيار مشكل يا ناممكن است، نفرين مى كنند و خواهان مرگ يا زوال قدرت او مى گردند.
شايان ذكر است كه دشمنى، كينه، بغض و حالاتى از اين قبيل، عامل حسادت نيستند؛ بلكه در حقيقت، حسادت است كه عامل ايجاد اين گونه حالات در فرد است. از سوى ديگر، نفرين افرادى كه تحت ظلم قدرتمندان قرار مى گيرند نيز حسد شمرده نمى شود؛ چرا كه حسد ـ چنان كه در بحث شناخت ماهيت آن گفته شد ـ آرزويى شديد همراه با خودخورى است كه منجر به بيمارى در جسم و روان فرد مى شود. دعا براى زوال قدرت و نعمت ظالمان نيز نوعى مبارزه با ظلم است، چنان كه حضرت موسى عليه السلام بر ضدّ فرعون و قوم ستمكار وى دعا نمود:
«وَ قَالَ مُوسَى رَبَّنَآ إِنَّكَ ءَاتَيْتَ فِرْعَوْنَ وَ مَلَأَهُ زِينَةً وَ أَمْوَ لاً فِى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا رَبَّنَا لِيُضِلُّواْ عَن سَبِيلِكَ رَبَّنَا اطْمِسْ عَلَى أَمْوَ لِهِمْ وَ اشْدُدْ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُواْ حَتَّى يَرَوُاْ الْعَذَابَ الْأَلِيمَ * قَالَ قَدْ أُجِيبَت دَّعْوَتُكُمَا فَاسْتَقِيمَا وَ لاَ تَتَّبِعَآنِّ سَبِيلَ الَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ . ³ موسى گفت: پروردگارا! تو فرعون و اطرافيانش را زينت و اموالى [سرشار] در زندگى دنيا داده اى. پروردگارا! در نتيجه [آنان بندگانت را] از راه تو گم راه