ظاهر قرآن تلاوت و باطن آن ، فهم است . ^۱
منظور از «تلاوت» و «فهم» در روايت اخير ، «مَتلوّ = الفاظى كه تلاوت مى شود» و «مفهوم = معنايى كه فهميده مى شود» است . روشن است كه معانى قرآن مورد تلاوت واقع نمى شود ، بنابراين مراد از «ظاهر» ، الفاظ قرآن است . همچنين وقتى باطن را به «مفهوم» تفسير كرده است ، روشن مى سازد كه بين ظاهر (= الفاظ قرآن) و باطن (= مفهوم) رابطه دالّ و مدلول وجود دارد و اين خود نوعى ردّ بر نظريه رمز انگارى باطن قرآن است .
روايات ذيل بر معناى دوم از ظاهر و باطن دلالت دارد :
ـ ظاهر قرآن ، حكم خداوند و باطن قرآن ، علم اوست . ^۲
ـ ظاهر قران ، كسانى هستند كه آيات درباره آنها نازل شده و باطنِ آن ، كسانى هستند كه رفتارى مانند آنها دارند . ^۳
در اين روايت ، هم ظاهر و هم باطن ، به حوزه معنا مربوط است . به بيان ديگر ، باطن در روايات دسته نخست (= مطلقِ معنا) ، مَقْسَم براى ظاهر و باطن در روايات دسته دوم است . ظاهر به معناى سطحى ، و باطن ، به معناى وسيع تر و مجرّد از خصوصياتِ مورد نزول اطلاق شده است . مطابق روايات اخير ، ظاهر ، آن معنايى است كه فقط بر موارد نزول آيات قابل تطبيق است ، اما باطن ، معنايى است كه بر غير موارد نزول هم ، كه در ملاك با مورد نزول اشتراك داشته باشد ، قابل انطباق است . مطابق اين دسته از روايات نيز باطن يك معناى مرموز نيست ، بلكه معنايى است كه با توجه به معناى ظاهر به دست مى آيد .
دسته ديگرى از روايات ظاهر و باطن ، ظاهر را به تنزيل و باطن را به تأويل معنا كرده است . برخى از اين روايات در ذيل گزارش مى شود .
فضيل بن يسار گويد از امام باقر عليه السلام در مورد روايت «ما من القرآن آية الاّ ولها ظهر و بطن» سؤال كردم ، آن حضرت فرمود «ظهره تنزيله و بطنه تأويله منه ما قد مضى و منه ما لم يكن ، يجرى كما يجرى الشمس والقمر» . ^۴
از ابن عباس نقل شده كه گفته است :
إنَّ القرآنُ ذُو شُجونٍ وفنونٍ وظهورٍ وبُطُون فَظَهره التّنزيل وبطنه التأويل . ^۵
براى روشن شدن اين احاديث بهتر است معناى تنزيل و تأويل را در رواياتْ مورد بررسى قرار دهيم .