3 . معناشناسى تنزيل و تأويل در روايات

واژه تنزيل نيز در برخى روايات به الفاظ قرآن اطلاق شده است مانند آن كه در سخنى از ميثم تمار آمده است كه گفت :
تنزيل قرآن را بر امير مؤمنان على عليه السلام قرائت مى كردم ، آن حضرت تأويل آن را به من مى آموخت . ^۱
روشن است كه معانى قرآن مورد تلاوت و قرائت قرار نمى گيرد ، بنابراين منظور از «تنزيل» در اين روايت ، الفاظ قرآن است . در مقابل اين كاربرد از تنزيل ، تأويل به معنا و مدلول الفاظ ، اعم از مطابقى ، التزامى يا تضمنى ، گفته مى شود . روايات ذيل مؤيّد اين كاربرد از تأويل است :
روزى معاويه خطاب به عبد اللّه بن عباس گفت : مناقب على و اهل بيت او را نگو! ابن عباس گفت : ما را از تأويل قرآن نهى مى كنى؟ جواب داد : بلى . ابن عباس گفت : قرآن را بخوانيم ولى نگوييم مقصود خداوند از آن (ما عنى اللّه به) چيست؟ ^۲
در اين خبر «ما عنى اللّه به = مقصود خداوند از قرآن» ، تأويل قرآن ناميده شده است .
حذيفة بن يمان گويد : در روز غدير ، بعد از آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «من كُنتُ مولاه فهذا على مولاه» مردى به پيامبر صلى الله عليه و آله گفت : اى رسول خدا ! تأويل اين سخن چيست؟ حضرت فرمود : «مَن كُنتُ نَبِيَّهُ فَهذا عَلِىٌّ اَمِيرُه» . ^۳
روشن است كه مراد سؤال كننده آن بوده كه مقصود پيامبر صلى الله عليه و آله از «مولى?» چيست .
در حديثى از حضرت على عليه السلام آمده است كه فرمود :
تأويل «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّـآ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ»^۴ آن است كه : خدا مالك ماست و ما از اين جهان رخت بر مى بنديم .^۵
مدلول مطابقىِ آيه مذكور اين است كه «ما مملوك خدا هستيم و به سوى او بر مى گرديم» ، اما لازمه مملوكيت ما براى خداوند ، مالكيت خدا بر ما ، و لازمه به سوى خدا رفتن ، رخت بر بستن از اين جهان است؛ بنابراين ، معنايى كه در روايت به عنوان تأويل آيه شريفه آمده مدلول التزامىِ آن است .
در روايت ديگرى از حضرت على عليه السلام نقل شده است كه فرمود :
تأويل قول حضرت ابراهيم عليه السلام كه فرمود :«إِنِّى ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّى»^۶آن است كه ايشان به عبادت خداوند و تلاش در راه او توجه كرد.^۷