مراتب شكر ؛ چه اظهار حمد زبانى و اعمال اركانى ، تابع معرفت يقينى جنانى اند و آنچه بى حصول ^۱ سرّ يقين ظاهر گردد ، از كمال حقيقت شكر عارى بود و مراد از علم ، معرفت كشفى است كه اتمّ معارف است ؛ زيرا كه معرفت ذات واجب واهب ـ تقدّس و تعالى ـ به استدلال ؛ نزد اهل تحقيق و كمال ، محال مى نمايد ؛ چنانچه گفته اند:

نظم

زنهار به حجّت قياسىغرّه نشوى به حق شناسى
فكيف كه دقايق ايقان به وجه منعميّت يا به ديگر صفتى از صفات كه لوازم ذات اند بدان حاصل گردد و شكر حقيقى تابع معرفت كشفى بدان سبب است كه لابد است مر تحقّق او ^۲ را از ده تصديق يقينى ؛
اوّل تصديق به نفس وجود هستى ذات متعاليه منعم حقيقى ـ تقدّست أسماؤه ـ ^۳ .
دوم تصديق به اتّصاف او به تمامى صفات كماليه و تنزّه او از جميع رذايل نعوت خسيسه .
سيوم ^۴ تصديق به اتّصاف او به صفت منعميّت خاصّه .
چهارم تصديق به تفرّد ذات واجب بدين صفات از روى حقيقت .
پنجم تصديق به نعم ظاهر و باطن سابق و لاحق .
ششم تصديق به ظهور سرّ عنايات ^۵ به افاضه نعم در شأن منعم عليه ، بى سابقه عملى و خدمتى و وسيله استعداد رعايتى و مرحمتى .
هفتم تصديق به عجز خويش از تحصيل نعم و عدم اختيار در وصول به