وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلاَلِ وَالاْءِكْرَامِ » 1 . قبل از قيامت در فناى اشيا ـ چنانچه از آيات كريمه معلوم شد ـ شكى نيست كه جميع زنده ها به غير حق تعالى ، مى ميرند و بعد از مُردن در قيامت زنده مى شوند .
امّا خلاف است در اين كه اجرام و اجسام و ارواح و اشباح به غير جناب مقدّس الهى ، معدوم بالمرّه مى شوند ، يا ارواح باقى اند و جميع اجسام از آسمان ها و زمين ها و جميع اجساد ، معدوم مى شوند / 202 / و باز ايشان را برمى گردانَد ؟
اكثر متكلّمين برآن اند كه ارواح و اجساد مكلّفين ، معدوم نمى شوند و خواجه نصيرالدين [ طوسى ـ عليه الرّحمه ـ ] مى گويد : دليل سمعى ، دلالت بر فناى اجسام كرده و تأويل مى كنند در مكلّف به تفريق اجزا ، چنان كه در قصّه حضرت ابراهيم عليه السلام وارد شده و اجزاى متفرّق گشته و پراكنده شده كه اجزاى اصليّه اند ، يا همه اجزا را جمع مى فرمايد و ارواح را به آنها برمى گردانَد .
و بعضى [ از ] احاديث ، صريح است در فنا و انعدام بالكليّه ، چنانچه از آيات معلوم است ، و حضرت امام جعفر صادق عليه السلام در جواب زنديق فرمود كه : روح ، باقى است تا وقتى كه در صور بدَمَند 2 ، پس در آن وقت ، باطل مى شوند اشيا و فانى مى شوند . پس نه حسّى مى مانَد و نه محسوسى . پس برمى گردانَد اشيا را چنانچه آغاز كرده بود مدبّر آنها و آن ، چهار صد سال است كه خلق ، قطع مى شوند ، و خدايى كه قادر است از كتم عدم ، بى شبيه و مثالى ايجاد كند ، قادر الذات است كه بعد از اعدام ، ايجاد كند وقادر الذات است . مع هذا اعاده ، سهل تر و آسان تر است و كلام خداى تعالى در اكثر قرآن ، ناطق است از آن و اخبار انبيا و ائمه عليهم السلام مُخبِر است از آن . پيشِ قدرت [ او ] كارها مشكل و دشوار نيست و عجز را با قوّت حق ، كار نيست .
و از حين موت تا حين فنا ، عالم برزخ است و روح ، باقى است در عالم برزخ ، و مُرده اى را كه در قبر مى گذارند ، دو مَلَك مى آيند : منكر و نكير يا مبشّر و بشير ،
1.سوره رحمان ، آيه ۲۶ ـ ۲۷ .
2.بحار الأنوار ، ج ۶۱ ، ص ۳۵ .
