1 . فهرست نگارى حديثى شيعه: جايگاه، سير و دگرگونى

فهرست نگارى آثار مكتوب شيعه، از اواخر قرن سوم هجرى رواج يافت. قدماى اصحاب ما از آن پس، در كنار تدوين كتب رجالى ـ كه البتّه سابقه اى كهن تر دارد ـ ^۱ اهتمام ويژه اى به نگارش كتب «فهرست» داشته اند.
مفهرِسان در فهارس، معمولاً به ذكر طُرُق خود به كتابها مى پرداخته اند و برخى تنها از كتابهايى كه روايت مى نمودند ياد مى كرده اند، از اين رو مى توان اين فهرستها را «مأخذنامه» آنان در نقل حديث به حساب آورد. منشاء رونق نگارش كتب «فهرست» را مى بايد در مبناى «كتاب محور» قدماى اصحاب جست، برخلاف دوره هاى بعد كه «راوى» اساسِ بررسى هاى حديثى قرار گرفت. از قديم ترين فهرست نگاران شيعى، مى توان افراد زير را نام بُرد:
سعد بن عبداللّه اشعرى قمى (م 299 يا 301 ق) ^۲ ،
حُميد بن زياد دهقان كوفى (م 310) ^۳ ،
محمّد بن جعفر بن احمد بن بطّه قمى (م. ق 4) ^۴ ،
محمّد بن حسن بن احمد بن وليد (م 343 ق) ^۵ ،
على بن حسين مسعودى (م 346 ق) ^۶ ،
جعفر بن محمّد بن جعفر بن موسى بن قولويه (م 360 ق) ^۷ ،
محمّد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه ـ صدوق (م 381 ق) ^۸ ،
حسين بن حسن بن محمّد بن موسى بن بابويه (م. ق4) ^۹ ،
احمد بن حسين بن عبيداللّه ابن غضايرى (م 411 ق) ^۱۰ ،
احمد بن عبدالواحد بن عبدون بزّاز (م 423 ق) ^۱۱ ،