هيچ يك از اين فهرستها ۱ ـ كه شيخ طوسى و نجاشى بدانها اشاره نموده و گاه از آنها نقل كرده اند ـ به دست ما نرسيده است.
در قرن پنجم، دو شخصّيت علمى اماميه به نگارش «فهرست» دست يازيدند:
ابوجعفر محمّد بن حسن طوسى (385 ـ 46 ق) ۲ ،
ابوالعبّاس احمد بن على نجاشى كوفى (372 ـ 450 ق) ۳ ،
جامعيّت و اعتبار اين دو فهرست ـ كه به گونه اى مشتمل بر فهارس پيشين بود ـ موجب فراموشى فهرستهاى گذشته شد، همانند آنچه در باب «اصول و مصنّفات» پس از تأليف «كتب اربعه» رخ داد.
هر چند الفهرست نجاشى از الفهرست شيخ طوسى دقيق تر، صحيح تر و كتابشناسانه تر است، امّا برجستگى شيخ و سيطره آرا و آثار او، ۴ سبب شد كه الفهرست وى در روزگار خود شهرت بيشترى يابد و بيشتر مورد توجّه واقع گردد. همين امر، زمينه ساز پيدايش دو فهرست ديگر در تتميم و تكميل الفهرست شيخ گشت:
معالم العلماء از رشيدالدين محمّد بن على بن شهرآشوب ساروى (م 588 ق) ۵ ،
فهرست أسماء علماء الشيعه و مصنّفيهم از منتجب الدين على بن عبيداللّه بن بابويه رازى (م بعد از 585 ق) ۶ .
امّا اين نگرش كتابشناسانه به آثار و مصنّفات اصحاب، به دلايلى ـ كه در ادامه از آن سخن
1.اين فهرستها، جداى از فهارسى است كه براى تأليفات يك مؤلّف و بيشتر به دست خود وى ترتيب داده مى شده است، مانند فهرستِ كتب محمّد بن احمد بن جنيد، عبداللّه بن جعفر حميرى، جعفر بن محمّد بن قولويه، صدوق و سيّد مرتضى (ر . ك: الفهرست، طوسى، به ترتيب ص ۳۹۳،۲۹۴،۱۰۹،۴۴۳،۴۴۵،۲۸۸).
2.مأخذشناسى رجال شيعه، ص ۵۵ ـ ۵۷؛ فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه، ج ۱ ص ۳۶۶ ـ ۳۷۱.
3.مأخذشناسى رجال شيعه، ص ۵۱ ـ ۵۲؛ فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه، ج ۱ ص ۲۹۷ ـ ۳۰۱.
4.شيخ طوسى به نوعى مدوّن علوم مختلف دينى در ميان اماميه است. مى توان گفت كه او براى نخستين بار به صورت گسترده به گردآورى، تبويب و تدوين آرا و ايده هاى گونه گون در حوزه علوم دينى امامى همّت گماشت. آثار متعدّد او، از حديث و رجال و فهرست گرفته تا فقه و اصول و تفسير، هر كدام نقطه عطفى در اين باره به شمار مى آيد. پيداست كه هر گردآورى و هماهنگ سازىِ اين چنينى از برخى كاستى ها عارى نيست. در هر حال، همين عظمت و شهرت علمى موجب شد كه آرا و عقايد او دست كم تا دو سده بر جامعه دينى/ علمى اماميه سايه بگستَرَد. از اين روست كه او را «شيخ الطائفه» لقب داده اند. أعلى اللّه درجته.
5.مأخذشناسى رجال شيعه، ص ۶۲ ـ ۶۳؛ فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه، ج ۱ ص ۳۹۲ ـ ۳۹۵.
6.مأخذشناسى رجال شيعه، ص ۶۱ ـ ۶۲؛ فهرستگان نسخه هاى خطى حديث و علوم حديث شيعه، ج ۱ ص ۳۷۲ ـ ۳۷۵.
