محمّد بن عيسى در تهذيب و استبصار به طريق ضعيف نقل مى كند، ولى در الفهرست طريق صحيحى به همه كتابها و روايتهاى احمد بن محمّد بن عيسى ياد مى نمايد، و از آنجا كه آن روايت ضعيف قطعا در زمره كتب و روايات احمد بن محمّد بن عيسى است، از اين رو به صحّت سند آن حكم مى شود.» ۱
چنين كه پيداست، در نظام حاكم بر اين قاعده، اساسا به احتمال وجود نسخه هاى مختلف كتاب / روايت و اتّصال راويان گوناگون به نسخه هاى متفاوت توجّهى نشده است. امّا اگر با ديد كتابشناسى به اين مسأله بنگريم، به دو نكته مهم باز خواهيم خورد: نخست آن كه نسخه هاى متعدّدى از كتاب / روايت راوى وجود داشته و برخى از اختلافات طرق نشانگر اختلاف نسخه بوده، و ديگر اين كه محدّث به نقل از طريق / نسخه هاى متفاوت پرداخته و چه بسا كه روايت مورد نظر در نسخه اى وجود نداشته يا اختلافى در لفظ و تعبير متن روايت در نسخه ها بوده و ... . با توجّه به اين نكته ها، قاعده «تبديل سند» دچار اشكالات پايه اى است، اشكالاتى كه ريشه در دورى از مبانى كتابشناسانه قدما دارد. ۲
4 . نگاه كتابشناسى به حديث: راهكارها و بهره ها
كتابت حديث و تدوين كتابهاى حديثى همزمان با عصر صدور روايات، از امتيازات شيعه در تاريخ حديث است. با توجّه به تدوين كتب متعدّد حديث و تأييد و تصديق برخى از آنها توسّط ائمه ـ عليهم السّلام ـ ، اين كتابها بوده اند كه مورد ردّ و قبول اصحاب واقع مى شده اند. ۳ جالب توجّه آنجاست كه گاه كتابهاى يك راوى مطرود مورد پذيرش قرار مى گرفته، چون روايات آن مورد تأييد بوده است. ۴
نخستين مصادر مكتوب حديث شيعه را مى توان به سه دسته تقسيم كرد: ۵
1. كتابهايى كه اصحاب ائمه نوشته اند و در آن بى واسطه به نقل از ائمه پرداخته اند، مانند: كتابهاى حريز بن عبداللّه ، علاء بن رزين و معاوية بن عمّار.
1.مقياس الرواة فى كلّيات علم الرجال، ص ۲۴۵. براى آگاهى از نمونه رواياتى كه با اين قاعده تطبيق داده شده، ر . ك: همان، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۷.
2.قاعده «تبديل سند» بى شباهت با «تركيب الاسانيد» نيست. شناخت «تركيب الاسانيد» ـ به نوشته اساتيد ـ از اجلّ مباحث حديث و پيچيده ترين آنهاست. براى آگاهى از آن، ر . ك: «التعليقة على الرعاية»، ص ۱۶۶ پانوشت ۳.
3.ر . ك: مبانى حجيّت آراى رجالى، ص ۳۸ ـ ۴۳.
4.ر . ك: همان، ص ۴۲.
5.در اين تقسيم بندى از آثار منسوب به ائمه (كه بنابر مشهور نگاشته خود ائمه است و يا آن كه تماما منقول از يك امام است) ياد نكرده ايم. آثار منسوب به ائمه از موضوعات در خور پژوهش است كه بررسى آنها نخستين گام در شناخت مصادر نقلى انديشه شيعى به شمار مى آيد. براى نمونه اى از بررسى آثار منسوب به ائمه (تنها در حوزه علوم قرآنى)، ر . ك: «رسائلى پيرامون تفسير و علوم قرآن منسوب به اهل بيت».
