براساس نقلهاى متناقض، دو، سه، دوازده، پانزده و يا چهل روز روايت شده است. ۱
حديثى را كه مقاتل در تفسير خود، در بيان سبب نزول آيات سوره ضحى نقل كرده، گونه اى ديگر است. اين روايت در واقع همان روايت مذكور در بالا (پاورقى هفدهم را ببينيد)، همراه برخى جزئيات اضافى است. پيامبر چهل روز (يا طبق نقلى ديگر، سه روز) جاى خالى جبرئيل را ـ كه پيوسته وحى را به او ابلاغ مى كرد ـ احساس مى كرد و دلتنگ او شده بود . كفّار مكه مدعى شدند كه وحى محمّد از سوى خدا نبوده و او از دريافت وحى محروم شده است و اين نشان مى دهد خداوند او را رها كرده و از او بيزار است. وقتى كه مسلمانان (در مكه ـ مؤلف) از پيامبر پرسيدند، او پاسخ داد كه [نزول] وحى بدان سبب متوقف شده است؛ كه برخى از آنان مفصلهاى انگشتان خود را تميز نكرده و ناخنهاى خود را كوتاه نكرده اند ۲ . ۳
اين حديث كه در تفسيرى قرن دوّمى نقل شده و در برخى از تفاسير بعدى انعكاس يافته ۴ به روشنى اهميت پرداختن به كوتاه كردن ناخنها در دوره آغازين اسلام را نشان مى دهد؛ سهل انگارى برخى مؤمنان ممكن است استمرار نزول آيات وحيانى از سوى خداوند بر پيامبر را به مخاطره اندازد .
مجاهد (م 104 ق) درباره آيه 64 سوره مريم: «وَ مَا نَتَنَزَّلُ إِلاَّ بِأَمْرِ رَبِّكَ ؛ و [ما فرشتگان ]جز به فرمان پروردگارت نازل نمى شويم» ۵ ، مى گويد كه وحى به تأخير افتاد و جبرئيل براى پيامبر بيان كرد كه سبب آن بوده كه مؤمنان نسبت به كوتاه كردن ناخنها، اصلاح شارب، تميز نگهداشتن دندانها با مسواك و پاكيزه كردن مفصل انگشتانِ خود بى توجه بوده اند. ۶
1.ر. ك: تفسير (بولاق)، طبرى، ج ۳۰، ص ۱۴۸؛ تفسير، قرطبى، ج ۲۰، ص ۹۲ ـ ۹۳؛ تفسير، ابن كثير، بيروت: ۱۳۸۵ ج ۴، ص ۳۶۵ ـ ۳۶۶، ج ۷، ص ۳۱۳؛ أسباب النزول، واحدى، قاهره: ۱۳۸۸، ص ۳۰۱ ـ ۳۰۲؛ لباب النقول فى أسباب النزول، سيوطى، قاهره: ۱۳۷۳، ص ۱۴۴ ـ ۱۴۵ و ص ۲۳۷ ـ ۲۳۸؛ الدر المنثور، همو، ج ۶، ص ۳۶۰ ـ ۳۶۱؛ ابن حجر، الكاف الشاف فى تخريج أحاديث الكشّاف، قاهره: ۱۳۴۵، ص ۱۰۲، ش ۳۰۶؛ ص ۱۸۵، ش ۳۲۵ ـ ۳۲۶؛ تفسير، سمرقندى، نسخه خطى، چستربيتى ۳۶۶۸، ج ۲، ۳۲۶ رو؛ تفسير (لباب التأويل فى معانى التنزيل)، خازن، قاهره: ۱۳۸۱، ج ۷، ص ۲۱۴ ـ ۲۱۵؛ التفسير الكبير رازى، (= مفاتيح الغيب)، قاهره: ۱۳۵۷، ج ۳۱، ص ۲۱۰ ـ ۲۱۱؛ غرائب القرآن، نيسابورى، تصحيح: ابراهيم عَطوة عِوَض، قاهره: ۱۳۹۰، ج ۳۰، ص ۱۱۵ ـ ۱۱۶.
2.تفسير، مقاتل، نسخه خطى، تركيه، استانبول، احمد سوم، II / ۷۴، برگ ۲۴۲ پشت.
3.در چندين مورد، مانند اين حديث، شيوه مؤلف، بيان دقيق متن اصلى نيست و براى اطلاع بيشتر، بهتر است خوانندگان به متن اصلى منابع مراجعه كنند. (م)
4.ر. ك: تفسير، قرطبى، ج ۲۰، ص ۹۳ ذيل؛ التفسير الكبير، رازى، ج ۳۱، ص ۲۱۱؛ غرائب القرآن، نيسابورى، ج ۳۰، ص ۱۱۵ ذيل.
5.«وَ ما نَتَنَزَّلُ إلاّ بأمر ربّك». (م)
6.ر. ك: أسباب النزول، ص ۲۰۳؛ تفسير، قرطبى، ج ۱۱، ص ۱۲۷؛ الدر المنثور، ج ۴، ص ۲۷۹، و ج۲، ص ۹ ـ ۱۴.
