هر شش شاخه سند مذكور مبتلا به ضعف مى شوند.
احتمال ديگر آن است كه محمد بن اسماعيل عطف بر صدر سند باشد؛ يعنى بر حكيم بن داود. در اين صورت، واسطه بين ابن قولويه با محمد بن اسماعيل ذكر نشده است و احتمالا ابن قولويه آن را از كتاب محمد بن اسماعيل نقل كرده است. آنچه موجب تقويت اين احتمال مى شود آن است كه شيخ طوسى نيز در مصباح المتهجد ـ چنان كه خواهيم ديد ـ زيارت عاشورا را از محمد بن اسماعيل نقل كرده و به دليل فاصله زمانى شيخ تا محمد بن اسماعيل، معلوم مى شود كه شيخ از كتاب وى نقل كرده است. علاوه بر اين، در تمامى مواردى كه در سندهاى كامل الزيارات نام محمد بن اسماعيل (بن بزيع) آمده، وسايط بين او و ابن قولويه كسانى غير از حكيم بن داوودند و در هيچ يك از مواردى كه ابن قولويه از استادش حكيم بن داود نقل كرده، سند به محمد بن اسماعيل نمى رسد ۱ و اين مسأله باعث تقويت اين احتمال مى شود كه بگوييم محمد بن اسماعيل بر صدر سند يعنى بر حكيم بن داود عطف شده نه بر محمد بن خالد طيالسى. بنابر اين احتمال، شاخه هاى 3 و 6 از نمودار سابق بايد به اين صورت اصلاح شوند:
ابن قولويه ـ ... ـ محمد بن اسماعيل ـ صالح بن عقبه ـ مالك جهنى ـ ابى جعفر عليه السلام .
بنابراين در اين سند ظاهرا محمد بن موسى همدانى قرار نمى گيرد تا ضعفش به آن سرايت كند. ولى با استقصاى همه مواردى كه سند ابن قولويه در كامل الزيارات به محمد بن اسماعيل مى رسد، مى يابيم كه همواره بين اين دو، 2 يا 3 يا 4 واسطه وجود دارد و اشكال احتمال اخير آن است كه وسايط بين ابن قولويه و محمد بن اسماعيل در آن ذكر نشده و معلوم نيستند؛ و اگر بگوييم كه ابن قولويه از كتاب محمد بن اسماعيل روايت كرده، اشكالش آن است كه در همه موارد ديگرى كه محمد بن اسماعيل در اين كتاب ذكر شده، ابن قولويه سند خود را به وى كاملا بيان كرده، و اين مورد برخلاف شيوه وى در اين كتاب است.
در هر حال اگر محمد بن اسماعيل عطف باشد بر محمد بن خالد طيالسى (كه ظاهر هم همين است) در اين صورت ضعف محمد بن موسى همدانى به همه شاخه هاى سند مذكور سرايت مى كند و سند كامل الزيارات ضعيف مى شود و اگر عطف باشد بر صدر سند يعنى بر حكيم بن داود، در اين صورت شاخه منتهى به محمد بن اسماعيل معلق مى شود و وسايط بين ابن قولويه و محمد بن اسماعيل معلوم نيستند و اين برخلاف روش ابن قولويه در اين كتاب است.
سند زيارت عاشورا در مصباح المتهجد
شيخ طوسى در مصباح المتهجد سند زيارت عاشورا را چنين نقل كرده است:
روى محمد بن اسماعيل بن بزيع عن صالح بن عقبة عن ابيه عن أبى جعفر عليه السلام . ۲
1.اين نتايج به كمك نمايه آخر كامل الزيارات ص۵۷۳ و ۵۸۹ به دست آمده است.
2.مصباح المتهجد، ص۵۳۶ .
