«فهرست» در نزد محدّثان قديم شيعى، مكمّل كتب «رجال» بوده است و هدف اصلى آن، بررسى و بيان حجّيت كتاب و نسخه هاى (= تحريرهاى) آن، و نه تنها نقل اسامى مؤلّفان و كتب آنها. شايد بتوان اين گونه ارزشمند از فهرست نگارى را ويژه شيعه دانست كه در هيچ بُرهه اى ديگر از تاريخ نزد ديگران پيشينه اى نداشته و حتّى بعدها نيز پيروى نگرديده است. اين فهارس كه معمولاً طُرُق مفهرِس به كتابها در آن ياد مى شده، به نوعى قابل مقايسه با «فهرست مآخذ و مصادر» در روزگار ماست و در خور سنجش با «مشيخه» قُدما.
هم اينك هيچ يك از فهارس كهن تر پيشينيان اصحاب ما ـ مانند فهرستهاى حُميد بن زياد كوفى، ابن وليد، صدوق ۱ و ... ـ بر جاى نمانده و تنها به واسطه برخى منقولات پراكنده در آثار بعدى از وجود آنها آگاهى داريم. از اشاره نجاشى به كتب «فهرستات»، ۲ مى توان بسيارىِ كتب «فهرست» در عصر او را دريافت.
هر چند امروزه ـ و البتّه با سابقه اى دراز در سده هاى پيشين ـ ميان كتب «فهرست» و كتب «رجال» فرقى نمى نهند و از كتابهاى رجالىِ برقى، ابن غضايرى، كشّى و طوسى در كنار الفهرست همو و الفهرست نجاشى ـ كه به نادرست به «رجال» شهرت يافته ـ ۳ با عنوان «اصول رجالى شيعه» نام مى برند، ۴ امّا كتب «فهرست» با كتب «رجال» تفاوتى بنيادين دارد و آن وجود مباحث كتابشناسى و نسخه پژوهى در «فهرست»هاست، نمونه هايى شايان توجّه و تأمّل كه منبعى ارزشمند براى شناخت شيوه كتابشناسانه قدماى اصحاب در پذيرش حديث است، شيوه اى كه پيش و بيش از آن كه بر «راوى» و تضعيف و توثيق او تأكيد ورزد، به «كتاب» و اعتبار و اعتماد يا ردّ و طرد آن به نزد علماى اصحاب تكيه داشته است. جلوه هاى متعدّد كتابشناسى و نسخه پژوهى حديثى را در فهرستهاى شيخ طوسى و نجاشى مى توان ديد، به ويژه در الفهرست نجاشى كه كارشناسى، نكته سنجى و باريك بينى او در اين باب بيش از شيخ است.
امّا از سده هفتم، كه ديدِ رجالى در ميان شيعه قوّت گرفت و روش قُدما به يكسو نهاده شد، نگرش «كتابشناسى» در عرصه حديث رنگ باخت و همين امر تأثيرى شگرف در حوزه
1.به ترتيب، ر . ك: الفهرست، نجاشى، ص ۲۳۲ ، ۲۵۷،۳۳؛ الفهرست، طوسى، ص ۲۰۱.
2.الفهرست نجاشى، ص ۱۵،۴۹ ، ۲۴۴.
3.محقّق شوشترى با نگاه عالمانه ويژه اش بدين نكته توجّه داشته و از كتاب الفهرست نجاشى با عنوان «فهرست» و نه «رجال» ـ چنانكه مشهور و مستعمل است ـ ياد كرده و نوشته است: «و سمّينا كتاب الفهرست نجاشى فهرستا لتصريحه بذلك... فتسمية العلّامة و ابن داود له بالرجال فى ترجمته غلط، فإنّ الرجال ما كان مبتنيا على الطبقات دون مجرّد ذكر الاصول و المصنّفات، فإنّه يسمّى بالفهرست، و لذا ترى الفهرست نجاشى يقول فى بعضهم: ذكره اصحاب الفهرستات و فى بعضهم: ذكره اصحاب الرجال». (قاموس الرجال، ج ۱ ص ۲۴).
4.مبانى حجّيت آراى رجالى ، ص ۴۸.
