حديث پژوهى شيعى، و به طبعْ استنباط احكام، بر جاى گذاشت كه تا روزگار ما كمابيش باقى است.
بارى، فهرستهاى شيخ طوسى (385 ـ 460 ق) و نجاشى (372 ـ 450 ق)، به عنوان واپسين فهرستهاى كهن شيعى، خوشبختانه از تندباد حوادث روزگار بركنار مانده و چونان يادگارى گرانبار به دست ما رسيده است. البتّه يكى از دانشيان معاصر (دكتر سيّد حسين مدرسى طباطبايى) بر آن است كه الفهرست شيخ طوسى «تحريرى از يك فهرست كهن تر شيعى است كه بر جاى نمانده، امّا در دسترس نجاشى بوده و او اشتباهات آن را در موارد متعدّد دريافته و به تصحيح آن همّت گماشته است»، ^۱ فهرستى كه «شيخ طوسى گه گاه از منابع اندك ديگر و اطّلاعات شخصى مطالبى بر آن افزوده و اسامى مشايخ خود را جاى گزين كرده و طرق خود را به آثار حديثى ذكر شده در آن فهرست، در هر مورد گنجانيده است». ^۲
در هر حال و با وجود ژرف نگرى بيشتر نجاشى در فهرست نگارى، الفهرست شيخ، به جهت جايگاه بلند او در ميان اماميه، مورد توجّه بيشترى واقع گرديد و دو فهرست ديگر به دست ابن شهرآشوب ساروى (م 588 ق) و منتجب الدين رازى (م 585 ق) در تتميم و تكميل آن نگاشته شد، كه نخستين آن به معالم العلماء نامبردار است. ^۳
نگارنده اين سطرها، با توجّه به نوعِ نگاه كتابشناسانه قدما به حديث، به مطالعه فهرستهاى نجاشى و شيخ نشسته و نگره هاى در خور تأمّل را از آنها بركشيده است. ^۴ آنچه در پى مى آيد، فهرستى از اين نمودهاى كتابشناسى است كه در چند بخش فراهم آمده و مى تواند منبع اوّليه اى، هر چند كوتاه و مختصر، براى شناخت روش كتابشناسى كهن متون حديث شيعه و شيوه شناسى قدماى اصحاب در بررسى هاى حديثى باشد.

1 . انتساب كتاب

ناگفته پيداست كه انتساب يك كتاب / متن به يك مؤلّف و اثبات اين نسبت يا تشكيك در آن، از مهم ترين مسائل در هر متن علمى است. بديهى است كه اين اهميّت در عرصه حديث دو