در فهرستهاى نجاشى و طوسى به اشارات شايان توجّهى در باب شناسايى كتابها بازمى خوريم. معرّفى اجمالى و داورى ارزشى درباره كتابها، و اشاره به جمع آورى روايات يك راوى (مؤلّف) و تدوين آن به شكل كتاب به دست ديگران، از مباحث در خور تأمّل در اين باره است. همچنين كاربرد برخى اصطلاحات كتابشناسانه (مانند: اصل، تصنيف، ...) توسّط نجاشى و شيخ در فهرست خود، شايان دقّت است. عبارات نجاشى و شيخ، بهترين منبع در شناخت مفهوم اين اصطلاحات است. يادكردِ ابواب (كتابهاى) يك مصنّف حديثى نيز، از نگره هاى كتابشناسى در فهارس نجاشى و طوسى است ۱ كه به ويژه براى مقايسه با نسخه هايى از آن اثر كه امروزه در دست ماست، داراى اهميّت است.
الف . الفهرست نجاشى:
له كتاب أصل. ۲
ـ قال أصحابنا القميّون: نوادره أصل. ۳
ـ قال احمدبن الحسين ... : رأيت كتابا فيه عبر و مواعظ و تنبيهات على منافع الأعضاء من الانسان و الحيوان و فصول من الكلام فى التوحيد و ترجمته مسائل التلميذ و تصنيفه عن جعفر بن محمّدبن على (ع)، و تحت الترجمة بخطّ الحسين بن احمد بن شيبان القزوينى: التلميذ حمّاد بن عيسى و هذا الكتاب له و هذه المسائل سأل عنها جعفرا (ع) و أجابه. ۴
ـ له كتاب منتحل الحديث. ۵
ـ مسائل الرجال لأبى الحسن الثالث عليه السّلام جَمْعُه. ۶
ـ جمع مسائل الصبّاح بن نصرالهندىّ للرضا عليه السّلام. ۷
ـ له كتاب جمعه سمّاه النوادر. ۸
ـ له نسخة جمعها ابوالعبّاس احمد بن محمّد بن سعيد. ۹
ـ كتابه التدبير فى الإمامة، و هو جمع على بن منصور من كتابه. ۱۰
ـ و قد جمع ابوبكر محمّد بن سالم الجِعابىّ روايات عيسى عن آبائه. ۱۱
1.براى نمونه، ر . ك: الفهرست، نجاشى، ص ۴۲ ـ ۴۴ (ش ۸۶)، ص ۳۷۷ (ش ۱۰۲۶)، ص ۳۸۵ ـ ۳۸۷ (ش ۱۰۴۷)، ص ۳۸۹ ـ ۳۹۱ (ش ۱۰۴۹)، الفهرست، طوسى، ص ۳۹۳ ـ ۳۹۴ (ش ۶۰۳).
2.الفهرست، نجاشى، ص ۵۱، ش ۱۱۳ (الحسن بن أيّوب).
3.همان، ص ۴۲۵، ش ۱۱۴۲ (مَرْوَك بن عبيد).
4.همان، ص ۱۴۳، ش ۳۰۷ (حمّاد بن عيسى).
5.همان، ص ۱۷۲، ش ۴۵۳ (زكرّيا بن محمّد).
6.همان، ص ۹۱، ش ۲۲۵ (احمد بن اسحاق).
7.همان، ص ۱۶۵، ش ۴۳۶ (ريّان بن شبيب).
8.همان، ص ۳۷۸، ش ۱۰۲۸ (محمّد بن عبدالمؤمن المودِّب).
9.همان، ص ۴۱۷، ش ۱۱۱۳ (مفضّل بن سعيد).
10.همان، ص ۴۳۳، ش ۱۱۶۴ (هشام بن الحكم).
11.همان، ص ۲۹۵، ش ۷۹۹ (عيسى بن عبداللّه بن محمّد بن عمر بن على ـ ع ـ ).
