2 ـ 2 ـ 4 . حكم قطعى عقل مستقلّ

حكم قطعى و حقيقى عقل يا در مستقلاّت عقلى است ، يا در ملازمات عقلى به لزوم دايم و غير منفكّ . حكم اين دو صورت ذيلاً بيان مى گردد :
1 . اگر حكم قطعى عقل بر خلاف مدلول صريح حديثى غير قطعى الصدور باشد ، طبيعى است كه حكم عقل به نفى چنين مدلولى حجّت و متّبع باشد .
2 . اگر حكم عقل بر خلاف مدلول صريح حديثى قطعى الصدور باشد ، در واقعْ اين تعارضى بدوى خواهد بود ؛ زيرا با عنايت به حكم عقل و شرع به عصمت عقل و عصمت شرع ، عقل پس از توجّه تفصيلى به معناى قطع به حكم عقلى مخالف نقل قطعى ، علم اجمالى به وجود تضادّ ميان دو عقل پيدا مى كند ، و اجتماع دو قطع متنافى را از محالات مى شمارد .
با التفات تفصيلى به چنين تضادّى ، عقل و وجدان ، علم اجمالى به خطاى خود در يكى از دو قطع ، پيدا مى كند . در نتيجه ، يكى از دو قطع ، يا هر دو ، دگرگون مى شود ؛ زيرا يا خود را در دريافت حكم عقل خطا كار و دچار جهل مركّب مى بيند ، و يا قطعش به دلالت يا سند حديث مزبور از ميان مى رود . البتّه چون وقوع خطا در نفس نا معصوم خويش را بارها تجربه نموده ، معمولاً بايد خود را در نيل به حكم حقيقى و قطعى عقل دچار لغزش ببيند ؛ ولى احيانا ممكن است قطعش به دلالت يا سند حديث مزبور تغيير يابد .

3 ـ 2 ـ 4 . ملازمات عقلى

ملازمات عقلى را به اعتبارى مى توان بر دو قسم دانست .
الف ـ ملازمه عقلى به لزوم دايم ، ب ـ ملازمه عقلى به لزوم منفكّ .
حكم وجود ملازمه دايم ميان مفاد حديثى با معنايى ، يا با نفى آن معنا ، به همان صورت هايى است كه در بحث «حكم قطعى عقل مستقلّ» بيان شد ؛ با افزودن اين توضيح كه در آنجا بسا حكم خطا پذيرِ وهم و خيال و تصرّفات نفسِ راهزن حكم عقل تلقّى شود ، ولى اينجا ممكن است به جهت پى نبردن به موارد انفكاك ، ملازمه نا تمام با ملازمه تامّ مشتبه گردد .
امّا ملازمه غير دايم ، اگر به صورت قرينه متّصل در هنگام انعقاد ظهور براى كلام ، يعنى زمان سخن گفتن معصوم عليه السلام ، موجود بود ، موجب انعقاد ظهور كلام در وجه موافق ملازمه مى گردد ؛ و توضيحش در بحث «قرينيت عقليه» گذشت .
و اگر چنين نبود ، حكم قرينيت منفصل دارد و در بحث «قرينيت عقل» گفتيم كه نه خود به تنهايى حجّت است و نه پس از انعقاد ظهور مستقرّ و حصول دلالت براى كلام مى تواند آن را از ظهورش منصرف سازد و ظهورى ديگر بدان ببخشد .
اما در اينجا ، علاوه بر لزوم توجّه به دو جهتى كه در پايان همان بحث «قرينيت عقليه» ياد آور