15 . تعارض در روايات تفسيرى

مسأله تعارض در اخبار و روايات يكى از مباحث مهم و جالب در علم اصول فقه است. بنابر دلايل متعددى گاهى مابين روايات از لحاظ معنا و مضمون، تعارض و تناقض حاصل مى شود. علماى اسلامى در مبحث تعارض اخبار و اين كه به كدام يك از اخبار متعارض بايد عمل نمود، اختلاف نظر دارند. برخى قايل به توقّف شده و هيچ يك از روايات را بر ديگرى ترجيح نمى دهند. گروهى معتقدند كه لازم است در اين گونه موارد به دنبال مرجحات سندى يا متنى گشت و به آن دسته از روايات عمل كرد كه نسبت به بقيه ترجيح داشته باشند و عده ديگرى به ساقط شدن هر دو دسته روايت حكم كرده اند و گروهى نيز قايل به تخيير شده و گفته اند كه در اين مقام، انسان مخير است كه به هر كدام كه مى خواهد عمل كند.
به هر حال، از جمع بندى اخبار متعارض و روش هاى حل تعارض مى توان چنين برداشت كرد كه پاره اى از احاديث كه در وهله نخست متعارض به نظر مى رسند، واقعا تعارضى نداشته، و قابل جمع اند مانند احاديث مطلق و مقيد، مجمل و مبين و غيره و در تعدادى ديگر از احاديث متعارض مى توان از مرجحات سندى يا متنى در جهت ترجيح روايتى بر روايت ديگر سود جست. تحقيق اين مسأله را بايد در علم اصول فقه جستجو كرد. در اينجا نمونه هايى از برخورد علامه با روايات متعارض ذكر مى شود. ^۱
علامه طباطبايى روايتى را نقل مى كند كه در آن آمده است حضرت آدم عليه السلام در سرزمين «سرانديب» به زمين فرود آمد. سپس در مقام جمع اين روايت با روايات ديگر ـ كه محل فرود آمدن حضرت آدم را سرزمين مكه مى دانند ـ مى نويسد:
در قبال اين روايت، روايات مستفيضى است كه دلالت مى كند آدم در زمين مكه فرود آمد كه بعضى از آنها قبلاً ذكر شد و مى توان به اين صورت بين اين دو جمع كرد كه نخست در سرزمين سرانديب و از آنجا به مكه فرود آمد و اين دو دسته اخبار در عرض يكديگر نبوده اند تا منافاتى در بين آنها باشد. ^۲
علامه طباطبايى از حضرت سجاد طى حديث مفصلى روايت مى كند كه هابيل و قابيل با خواهران خود ازدواج كردند. آن گاه علامه با اشاره به روايات معارض با اين روايت مى نويسد:
آنچه كه در اين روايت آمده است، با ظاهر قرآن و عقل موافق است و در همين باره روايات ديگرى نيز وجود دارد كه با اين روايت معارض است و در آنها آمده است كه هابيل و قابيل با حوريه و اجنّه اى كه براى آنها فرستاده شد، ازدواج كردند؛ ولى حق همان است كه گفته شد. ^۳