« فرمان شناسى » طى كرده است . تلاش هاى نخستين محدّثان براى حذف احاديث موضوع با تأليف كتب خاصى درباره انواع وضع حديث پى گيرى شد . به سبب ماهيت خاصِ اسناد ، لاجرم مهم ترين سهم اين مطالعات به بررسى راويان اختصاص يافت ؛ يعنى همان اشخاصى كه مظنون به وضع ، تحريف و بى دقتى در نقل اقوال پيامبر بودند . توجه اين چنينى به وضع حديث را به معناى دقيق كلمه ، در نوشته هايى درباره ضعفا يا متروكان ، ^۱ و بعدها ، با گرايشى انتزاعى از افراد به انديشه ها ، در رساله هاى وضع حديث ، يعنى كتب الموضوعات ، مى توان يافت . ^۲
ابوالفرج ابن جوزى (1126ـ1200م) مؤلف اثرى بسيار مهم به نام كتاب الموضوعات است . اين كتاب با آن كه مسلما نخستين تأليف در نوع خود نيست ، نزد محققان متأخر اثرى نمونه به شمار مى آيد . در اينجا به ساختار و محتواى اين كتاب نمى پردازيم . آنچه در بحث حاضر در درجه اول اهميت قرار دارد ، به نظر من ، عبارات موجزى است كه ابن جوزى در بخش پايانى مقدمه كتابش درباره اقسام احتمالى واضعان حديث بيان كرده است . ^۳ وى پس از ذكر عبارت «بدان راويانى كه در حديث شان موضوع و كذب و مقلوب وجود دارد ، بر پنج قسم اند » ، تصويرى كاملاً متفاوت را عرضه مى كند و در حدود ده صفحه چاپى از خاستگاه ، دلايل ، و انواع وضع در حديث سخن مى گويد .
ابن جوزى در اين مقدمه ، نخست ملاحظاتش را بر اساس نظامى كاملاً صورى ، از همان نوعى كه معمولاً از علماى اسلامى سراغ داريم كه به طبقه بندى امور علاقه فراوانى دارند ، به خواننده ارائه مى دهد . با آن كه عبارات مرتبط به بحث حاضر در چارچوب اين نظام اهميت چندانى ندارد ، حدود نود درصد از كل متن را تشكيل مى دهد و بدين ترتيب در عمل هسته اصلى مقدمه اوست . ^۴
ابن جوزى در اين بخش ، طبقه بندى مهم خود را ، نه با اصطلاحات صورى رايج ، بلكه بر پايه دو اصطلاح خطا و عمدا ـ كه از فقه وام گرفته شده ـ عرضه كرده است . احاديث موضوعه مورد بحث در اينجا ، ذيل عنوان عمد قرار گرفته و به همين جهت تخطئه شده اند . ^۵ حال پرسش اين است كه از نگاه ابن جوزى چه كسانى ، به چه دلايلى و به چه صورتى احاديث نبوى را به عمد وضع كرده اند ؟
وى در درجه نخست از زنادقه نام مى برد . ^۶ قصد آنان از اين كار تباه ساختن شريعت (افساد الشريعة ) ، ايجاد شك در دل عامه مردم (ايقاء الشك فى قلوب العوام) و به طور كلى ، بازى با دين