آن ، اختلاف حديث پژوهان مسلمان از يك سو و خاورشناسان ، يعنى خودمان ، از سوى ديگر ، بر سر اين مسأله از ميان رفته است . در طبقه بندى ابن جوزى هيچ ملاك يا جنبه اى ـ كه بايد در ارزيابى صحيح تاريخى حديث مورد توجه باشد ـ مغفول نمانده است . در مقابل ، به نظر من خاورشناسان بايد با دقت بيشترى به جنبه سخيف و كمابيش سهوى وضع حديث توجه كنند كه در طبقه بندى ابن جوزى آشكارا ، و بيش از يك بار ، ذكر شده است .
به هر حال ، مطالعه اختصاصى وضع حديث ، به ويژه آن گونه كه در نظام ابن جوزى طرح شده ، تحولى نسبتا متأخر در حديث پژوهى اسلامى است ، مهم است كه مقايسه با تحول فرمان شناسى را به خاطر داشته باشيم . نه ابن جوزى و نه ديگران ^۱ در به كارگيرى معيار به دست آمده در مورد تمامى احاديث ، به نحو بازنگرانه و قاطعانه تلاش جدى نكرده اند . ^۲ ممكن است محققان مسلمان روزى اين كار را انجام دهند . چنانچه آنان اين كار را با پرسش هايى مشابه يا حتى با همان پرسش هاى خاورشناسان آغاز كنند ، همواره مى توانند به ابن جوزى حنبلى سنت گرا و پيشينيان وى استناد كنند ؛ چرا كه اينان مسلما در خدمت هيچ ايدئولوژى ضداسلامى نبوده اند .