يك نگاه كوتاه مضمون ياد شده دست كم در هشت دسته ديده مى شود: ظاهر ـ نص يا صريح ـ ظاهر و نص ظاهر، باطن ـ محكم، متشابه ـ ظاهر، نص و فحواـ ظاهر، نص، فحوا، سياق ـ ظاهر، نص، فحوا، سياق و مجموع قرآن.
در سده دوم، با گشايش باب اجتهاد در فقه، گونه دلالت قرآن مطرح شد. در اين دوره ـ كه تا سده چهارم تداوم دارد ـ عبارت نص، عام و ظاهر وصف قرآن شناخته مى شود. ظاهرا تا سده ياد شده عبارت نص در معناى متن به كار رفته است، چنان كه ظاهر وصفْ عام و گاه در عرض عام ديده مى شود؛ مثلاً ابوحنيفه (م150ق) دو عبارت عام و ظاهر قرآن را ذكر كرده و از عبارت مجمل در وصف برخى آيات بهره برده است. ۱ شافعى افزون بر عبارت عام و ظاهر، نص را آورده است. مراد او از نص، متن قرآن است. ۲ چنان كه ظاهر را وصف عام نيز ذكر كرده است. ۳
در سده چهارم، جصاص (م370ق) عبارت نص، ظاهر و عام را به كار برده و از نص، معناى مدلول صريح را اراده كرد چنان كه ظاهر و عام را در برابر آن ذكر كرد. وى در بحث تخصيص قرآن با خبر واحد دو فرض را مطرح كرده است: مخالفت خبر واحد با نص قرآن، مخالفت خبر واحد مخالف با عام يا ظاهر قرآن. ۴
در سده پنجم افزون بر نص و صريح و ظاهر و عام، باطن، فحوا و دليل افزوده مى شود. ۵ لازم به تذكار است كه در سده ياد شده و حتى پس از آن، عبارت نص بيشتر در معناى متن شناخته مى شود. ۶ لذا گاه نص قرآن با وصف قاطع آورده مى شود؛ ۷ چنان كه عبارت صريح الكتاب ۸
و دليل محكم قاطع ۹ به كار مى رود.
در سده هاى بعد عبارات ياد شده كم و بيش به كار رفته است؛ ۱۰ چنان كه عبارت محكم، متشابه، اظهر، سياق و مجموع قرآن ديده مى شود ۱۱ و عام قرآن در دانش اصول موضوع مسأله اى محورى با
1.شرح مسند ابوحنيفه، ص۳ـ۴.
2.الرسالة، ص۳۳، ۸۸ ، ۹۱، ۱۰۴.
3.همان، ص۵۲ ، ۱۴۸، ۶۶ ، ۱۶۴، ۱۹۶.
4.الفصول فى الأصول، ج۱، ص۱۵۷.
5.ر. ك: المقنعة، ص۶۷۰ ؛ تصحيح الأعتقادات، ص۱۴۹؛ الانتصار، ص۲۸، ۹۲، ۱۱۱، ۵۰۲ ، ۵۵۲ ، ۵۵۷ ، ۵۸۹ ؛ الناصريات، ص۱۳۱؛ رسائل المرتضى، ج۱، ص۱۲۱؛ كنزالفوائد، ص۱۸۶؛ عدة الأصول (ط .ق)، ج۱، ص۳۷۰؛ الاستبصار، ج۱، ص۱۹۰، ج۳، ص۱۵۸؛ تهذيب الأحكام، ج۷، ص۲۷۵؛ أصول السرخسى، ج۱، ص۳۶۴ ـ ۳۶۵.
6.همان جاها؛ الفقيه و المتفقه، ج۱، ص۱۳۲؛ الكفاية فى علم الرواية، ص۳۲ ـ ۳۳، ۴۷۴؛ اللمع فى أصول الفقه، ص۲۳۵؛ اصول السرخسى، ج۲، ص۲۶۴؛ معارج الأصول، ص۱۴۸، ۱۵۴؛ وصول الأخيار، ص۱۸۲.
7.المستصفى، ص۱۱۳.
8.المنار المنيف، همان جا؛ نقد المنقول، همان جا.
9.وصول الأخيار، همان جا.
10.معارج الأصول، ص۱۴۸، ۱۵۴.
11.تفسير ابن كثير، همان جاها؛ الحدائق، ج۱، ص۲۹ ـ ۳۱، ۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ تفسير المنار، ج۳، ص۱۴۱؛ الميزان، همان جاها، ج۱۲، ص۱۱۵؛ تسنيم، ج۱، ص۸۱ .
