سنجش يك حديث درباره مدلول حروف مقطعه

دكتر سيد كاظم طباطبايى ^۱

چكيده :

در الكشف و البيان، مشهور به تفسير ثعلبى، حديثى درباره مدلول حروف مقطعه به امام صادق عليه السلام منسوب است. اين حديث ـ كه به برخى از متون تفسيرى شيعه نيز راه يافته است ـ با تكيه بر صورت مكتوب يا نمود ديدارى قرآن به ارائه تفسيرى از برخى حروف مقطعه مى پردازد. راقم اين سطور با عنايت به ضرورت نقد روايات تفسيرى ـ كه مورد تأكيد همه تفسيرپژوهان است ـ با تكيه بر رهيافت زبان شناسان و خط شناسان به نقد و سنجش متن آن حديث پرداخته و نشان داده است با توجه به اين كه رسم الخط و الفبا محصول ابداع بشر و در نتيجه، يك امر وضعى و قراردادى است، نمى تواند مبناى تفسير قرآن قرار گيرد. بنابراين، از آن جا كه اين حديث از درون مايه اى سست و نااستوار برخوردار است، با به كاربستن معيارهاى حديث شناختى ـ كه مورد اتفاق همه حديث شناسان است ـ نمى تواند از معصوم صادر شده باشد. به باور نگارنده، اين پژوهش مى تواند الگوى نقد احاديث يا آرايى از اين دست باشد.

كليد واژه ها: حديث شناسى، روايات تفسيرى، نقد متن، حروف مقطعه، خط و زبان.

1. طرح مسأله

يكى از روش هاى نقد حديث و بازشناسى حديث هاى سره از ناسره نقد متن يا نقد درونى و محتوايى است. با آن كه حديث شناسان غالبا به نقد سند يا نقد بيرونى بيشتر اهتمام نشان داده اند، اما به نظر مى رسد نقد متن دست كم در پاره اى از موارد كارآمدتر و به مقصود وافى تر باشد؛ چه، تنها متن حديث دستخوش سهو و نسيان و جعل و تحريف نشده است، بلكه چه بسيار حديث ها كه براى آنها اسناد