مدرسى طباطبايى به نقل از الرجال طوسى ، اين كتاب را دفترى از پرسش هاى محمّد بن قيس از امام باقر عليه السلام و پاسخ آنها از سوى امام معرّفى مى كند ؛ ۱ امّا بنابر اين سند وى به پرسش از امام صادق عليه السلام مى پردازد .
5 . جامع الحلبى ( عبيداللّه بن على حلبى )
عبيداللّه بن على بن ابى شعبه حلبى ، از خاندان معروفِ شيعى ابى شعبه و از افراد برجسته جامعه شيعه كوفه در ميانه قرن دوم هجرى است . او از امام صادق عليه السلام روايت مى كند . ۲
وى مؤلّف كتابى است كه نخستين كتاب فقهى منظّم ( = مبوّب ) شيعه به شمار مى آيد . گفته شده كه اين كتاب بر امام صادق عليه السلام عرضه گرديده و امام از آن تمجيد كرده و آن را تصحيح فرموده است . ۳ از آنجا كه عنوان « جامع » بر كتاب هاى مبوّب در باب حلال و حرام اطلاق مى شده است ، كتاب مذكور بايد همين كتاب « جامع » باشد .
قاضى نعمان همه جا از اين كتاب با عنوان « جامع الحلبى » ياد مى كند ۴ و به گونه اى آشكار ، ميان اين كتاب و «كتاب المسائل» ـ كه همه جا ۵ از آن با عبارت « كتاب الحلبى المعروف بكتاب المسائل » نام برده ۶ تمايز قايل مى شود . اگر در صحّت گفته قاضى نعمان ترديد نكنيم ، يكى پنداشتن « جامع حلبى » و « مسائل حلبى » ۷ اشتباه خواهد بود . مدرسى طباطبايى عنوان « كتاب » را بر همين « جامع » اطلاق كرده است ؛ ۸ امّا چنان كه گذشت ، قاضى نعمان از « كتاب المسائل » به عنوان « كتاب الحلبى » ياد مى كند .
اين كتاب تا اوايل قرن پنجم موجود و منبعى معتبر در نزد شيعيان بوده است . ۹ قاضى نعمان روايات بسيارى را از اين كتاب نقل مى كند ؛ بى آن كه به سند روايت آن اشاره كند . اين مى تواند بيانگر شهرت ، رواج و تواتر اين كتاب در روزگار او به عنوان يك اثر مستقل باشد . نقل هاى قاضى نعمان از « كتاب المسائل » حلبى نيز به همين شيوه ( نقل از كتاب بدون اشاره به سند روايت كتاب ) است .
1.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۱۲ .
2.همان ، ص ۵۵۷ .
3.همان .
4.الايضاح ، ص ۶۸ ، ۷۸ ( ۲ روايت ) ، ۸۵ ، ۹۱ ، ۹۸ ( ۳ روايت ) ، ۹۹ ، ۱۰۰ ( ۲ روايت ) ، ۱۰۱ ( ۲ روايت ) ، ۱۰۲ ، ۱۰۳ ، ۱۱۴ ،۱۱۵ ، ۱۱۶ ، ۱۱۸ ، ۱۱۹ ( ۲ روايت ) ، ۱۲۲ ، ۱۲۴ ، ۱۲۶ ، ۱۲۷ ، ۱۲۸ ( ۲ روايت ) ، ۱۲۹ ، ۱۳۰ ، ۱۳۳ ، ۱۵۳ ( ۲ روايت ) ، ۱۵۸ ، ۱۵۹ ، ۱۶۲ ، ۱۶۵ ، ۱۶۸ ، ۱۶۹ ، ۱۸۷ ، ۱۸۸ ، ۱۸۹ ، ۱۹۲ ، ۱۹۳ ، ۱۹۸ ، ۲۰۰ ، ۲۰۳ ، ۲۰۶ ، ۲۱۲ ، ۲۱۷ ( ۲ روايت ) .
5.جز در يك مورد ( ص ۱۲۲ ) كه به احتمال بسيار حاصل افتادگى در نسخه است .
6.ر . ك : همين مقاله ، ذيلِ مدخل كتاب المسائل ( عبيداللّه بن على حلبى ) .
7.آن گونه كه مصحّح الايضاح ( ص ۵۱ ) نوشته است .
8.ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى ، ص ۴۴۷ .
