درنگى در منابع مكتوب الايضاح
سيّد محمّد عمادى حائرى
چكيده :
قاضى نعمان ، محدّث و فقيه اسماعيلى ، از معاصران كلينى و صدوق است و به جهتِ همين قدمت ، آثار حديثى او شايان توجّه جلوه مى كند . وى كتاب مفصّلى در فقه ، بر پايه احاديث اهل بيت ، با نام الايضاح ، تأليف و تدوين نمود كه متأسفانه تنها بخش اندكى از آن بر جاى مانده است . قاضى نعمان در الايضاح از كتاب هاى پيشين نام مى برد و از آنها نقل حديث مى كند . برخى از اين آثار ، از كتاب هاى معتبر شيعه است كه اكنون موجود نيست . مقاله حاضر ، حاصلِ درنگى است در مهم ترين منابع مكتوب الايضاح .
كليد واژه : قاضى نعمان ، الايضاح ، منابع مكتوب .
قاضى نعمان و فقه و حديث اسماعيليه
قاضى نعمان بن محمّد بن حيّون مغربى ( م 363ق ، در مصر ) ، فقيه ، محدّث و دانشمند نامدار اسماعيلى ، در استحكام شالوده عقايد اسماعيليان فاطمى نقش برجسته اى داشته و در نزد اسماعيليان همواره از احترام و جايگاه ويژه اى برخوردار بوده است . نزديكى به امامان/ خلفاى فاطمى ، قاضى القضاتى دستگاه آنان ، تأليف آثار بسيار و تدوين فقه اسماعيلى ، همگى از زمينه هاى ويژگىِ جايگاه اوست .
قاضى نعمان در عرصه فقه و حديث اسماعيلى ، بى ترديد ، يك نقطه عطف است . گزاف نيست اگر بگوييم كه فقه اسماعيلى با قاضى نعمان آغاز شد و با همو به پايان آمد . همين سخن را در باب منابع حديث اسماعيلى نيز مى توان تكرار كرد . ۱
1.اساسا ديدِ اسماعيليه به نقد و بررسى سنّتى حديث چندان مثبت نيست و با نظرگاه ساير فرق اسلامى خوانايى ندارد . اسماعليان با اعتقاد به امام زنده زمان از سويى و نگاه تأويل گرا از ديگر سو ، ظاهرا نياز چندانى به نقدِ حديث ، بويژه از حيث سند نمى ديدند . ناصر خسرو قباديانى (م ۴۸۱ق) ، حجّت و متكلّم اسماعيلى ، مى گويد :
بر حدّثنا مباش فتنهبر سخته ستان سخن به شاهين
و :
اى كرده تو را فتنه اهل باطلبر حدّثنا عن فلان و بهمان
(ديوان ناصرخسرو ، ص ۵۱ و ۱۵۷) .
قاضى نعمان در ميان اسماعيليان يك استثناست كه آثار فقهى و حديثى متعدّدى تأليف كرد ، و يك تنه به تدوين مبانى نقلى اسماعليان فاطمى پرداخت . او در اين راه ، وامدار منابع امامى و بعضا زيدى است .
